Hindi Question Paper-munotes

Page 1

1१ - िक्ोवक्त वसदयांि
1इकाई : १ १ वक्रोक्ति क्तिद्धांत
इकाई की रूपरेखा :
१.० प्र स् त ाव न ा
१.१ व क्र ो क्त ि क ा अ र् थ
१.२ व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ी अ व ध ा र ण ा
१.३ आ च ा र् थ क ां त क क ा व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत
१.४ व क्र ो क्त ि क े प्र क ा र
१.५ प्र बन्ध वक्रत ा
१. ६ व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ा म ू ल र् ा ांक न
१. ७ व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत औ र अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द
१. ८ ि ा र ा ांश
१.९ दीर्घो त्तरी प्र श्न
१.१ ० ल र्घ त्त र ी र् प्र श्न
१ . १ १ उ प र् ो ग ी प स् त क ें
१.० प्रस्तावना
व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क े प्र ण ेत ा आ च ा र् थ क ां त क ह ै । क ा व् र् श ा � म ें ि ौं द र् थ त त् व ों क ी क्त व क्त श � त ा स् र् ा क्त प त क र न े
म ें क ां त क क ा र् ो ग द ा न अ ग्र ण ी र् ह ै । आ न ांद व ध थ न द्व ा र ा ध् व क्त न क्त ि द् ा ांत क ी स् र् ा प न ा क े प श्च ा त र ी क्त त औ र
अ ल ांक ा र व ा द क ो ग ौ ण क्त ि द् क र क्त द र् ा त ब क ां त क न े क ा व् र् क े ि म स् त ि ौं द र् थ त त् व ों क ा ग ू ढ़ अध्र् र् न
कर वक्रोक्त ि क्त ि द् ा ांत क ा प्र क्त त प ा द न क्त क र् ा । क ां त क ि े प ू व थ ि ी क ा व् र् श ा क्त � र् ों द्व ा र ा व क्र ो क्त ि श ब् द प्र र् ि
ह ु आ ह ै प र ां त क ां त क क े व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत औ र अ न् र् आ च ा र् ों द्व ा र ा प्र र् ि व क्र ो क्त ि म ें अ र् थ औ र उ क्त ि �
ग त क्त ि न् न त ा ह ै ।
१.१ वक्रोक्ति का अर्थ
व क्र ो क्त ि श ब् द द ो श ब् द ों ि े क्त म ल क र ब न ा ह ै । वक्र और उक्ति । व क्र श ब् द क ा अ र् थ ह ो त ा ह ै क क्त ि ल ,
क्त व ल क्ष ण र् ा ि े ढ़ ा , उ क्त ि श ब् द क ा अ र् थ ह ै - कर्न , व क्र औ र उ क्त ि श ब् द ि ांक्त ध ि े क्त न क्त म थ त श ब् द ह ै क्त ज ि क ा
श ा क्त ब् द क अ र् थ ह ै - ऐ ि ा क र् न ज ो ि ा म ा न् र् ि े अ ल ग ह ो । munotes.in

Page 2

2कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
१. वक्रोक्ति क्तgĦा2त की अवVारRा
क ा व् र् म ें व क्र ो क्त ि श ब् द प्र र् ो ग क ा आ र ां ि क ां त क ि े प ू व थ ि ी ह ुआ ह ै , क्त व श ेf त : अ ल ांक ा र व ा द ी आ च ा र् ों न े
वक्रोक्त ि की व्र्ा ´ र् ा अ लग -अ ल ग प्र क ा र ि े प्र स् त त क ी ह ै ज ो 6 ि प्र क ा र ह ै:-
\ा]h न े ि ि ी अ ल ांक ा र ों क े म ूल म ें व क्र ो क्त ि क ो स् व ी क ा र क्त क र् ा ह ै औ र व क्र ो क्त ि क ो व् र् ा प क अ र् थ म ें ग्र ह ण
क र त े ह ु > व क्र ो क्त ि क े अ ांत स् र् ि म स् त ि ौं द र् थ क ो ि म ा क्त ह त क्त क र् ा ह ै । वक्रोक्त ि को िामह 6 ि प्र का र
प å र ि ा क्त f त क र त े ह § -
Ÿि ैf ा ि व थ ý व क्र ो क्त ि र न र् ा र् ो क्त व ि ा व् र् त े ।
र्त् नो अ स् र् ा क क्त व न ा क ा र् थ : क ो ल ांक ा र ो न र् ा क्त ब न ा । ।
UÁPm न े ि ी ि ा म ह क े ि म ा न ह ी व क्र ो क्त ि क ो म ह त् व प ू ण थ म ा न ा । 6 न् ह ों न े व क्र ो क्त ि क े ि ा र् अ क्त त श र् ो क्त ि
क ो ि ी ि व थ अ ल ांक ा र ों क े स् र् ा प त् र् ł प म ें अ प न ा र् ा औ र व क्र क ो क र् न ि े न ी च े द ज ¥ क ा म ा न ा । उ न क े
ग्र ांर् क ा व् र् ा द श थ म ें 6 ि प्र क ा र व क्र ो क्त ि क ो उ ल ल ेक्त E त क्त क र् ा ह ै:-
Ĵ ेf : ि व ा थ ि प Õ ण ा क्त त प्र ार् ोव क्र ोक्ति f क्त® र्म ।
क्त द्व ध ा क्त ि न् न स् व ि ा व ो क्त ि व थ क्र ो क्त ि र च ेक्त त व ा H म र् म ।।
6 ि प्र क ा र द Á P ी न े स् व ा ि ो क्त ि ि े व क्र ो क्त ि क ो क्त ि न् न अ र् थ म ें व क्त ण थ त क्त क र् ा ह ै ।
5न2U वVथन न े व क्र ो क्त ि क ो स् व त ांý क्त ि द् ा ांत क े ł प म ें न स् र् ा क्त प त क र म ा ý अ ल ांक ा र म ा न ा ह ै औ र
ि ा म ह क े म त क ा अ न ि र ण क र त े ह ु > व क्र ो क्त ि औ र अ क्त त Ô र् ो क्त ि क ो प र् ा थ र् व ा च ी म ा न ा ह ै ।
अक्त\नव FnĮ न े व क्र ो क्त ि क ो ि ा म ा न् र् ł प म ें स् व ी क ा र क्त क र् ा ह ै । 6 न क े अ न ि ा र श ब् द औ र अ र् थ क ी
व क्र त ा क ा अ र् थ ल ो क ो त्त र ि े ह ै अ र् ा थ त अ क्त त Ô र् ो क्त ि ि े ।
वा]न न े ि ा ŀ Ô र् प र आक्त®त लक्षण ा क ो व क्र ो क्त ि क ह ा ह ै आ क्त ® त ल क्ष ण ा ि े त ा त् प र् थ ह ै ग ौ ण ी
लक्षण ा । ल ेक्त क न प र व त ê आ च ा र् ो न े 6 न क े म त क ो अ स् व ी क ा र क र क्त द र् ा ।
5Iा^थ रूþN न े व क्र ो क्त ि क ो > क अ ल ांक ा र क े ł प म ें द ेE ा औ र 6 ि क े द ो प्र क ा र क ा व ण थ न क्त क र् ा ह ै -
प्र र् म क ा क व क्र ो क्त ि औ र क्त द्व त ी र् Ĵ ेf वक्रोक्त ि ।
आ ध क्त न क र् ग क े प्र म E आ ल ो च क P v न ग ेंþ न े व क्र ो क्त ि क ो  कलावाद ž क ह ा ह ै ³ र् ों क्त क क ल ा क ा व् र् क ा
प्र म E त त् व ह ै औ र क ा व् र् म ें क ल ा क ा क्त न ł प ण क्त क ि प्र क ा र क र न ा ह ै र् ह प ू ण थ त कक्तव की प्र क्ततिा पर
क्त न ि थ र ह ै ।
१.‘ 5Iा^थ कn2तक का वक्रोक्ति क्तgĦा2त
आ च ा र् थ क ां त क क े अ न ि ा र व क्र ो क्त ि अ ल ांक p क्त त ह ै औ र क ा व् र् म ें प्र र् ि ि ि ी श ब् द औ र अ र् थ अ ल ांक ा र् थ
ह ै । उ न् ह ों न े व क्र ो क्त ि क ो क ा व् र् क ो श ो क्त ि त क र न े व ा ल ा प्र म E त त् व म ा न ा ह ै औ र 6 ि क्त ल > उ ि े अ ल ांक p क्त त
म ा न अ न् र् क ो अ ल ांक ा र् थ म ा न ा ह ै । व क्र ो क्त ि क े स् व ł प औ र म ह त् व क ो व् र् ा ´ र् ा क्त र् त क र त े ह ु > 6 ि े क ा व् र्
क ा प्र ा ण त त् व स् व ी क ा र क्त क र् ा ह ै । औ र अ प न े ग्र ांर्  व क्र ो क्त ि ज ी क्त व त म z  म े क्त ल E ा ह ै
 व क्र ो क्त ि : क ा व् र् ज ी क्त व त म z  munotes.in

Page 3

3१ - िक्ोवक्त वसदयांि
आ च ा र् थ क ां त क  व क्र ो क्त ि ज ी क्त व त म z  ग्र ांर् म ें व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ी क्त व स् त p त व् र् ा ´ र् ा द ेत े ह ु > क्त ल E त े ह §:-
शब्दार्Ő िक्तहतौ वक्र कक्तव व्र्ापार शाक्तलक्तन ।
ब न् ध े व्र्व क्तस्र् त ौ क ा व् र् ां त क्त द्व द ा ल ह ा द क ा å र ण ी । । १ ,७ । ।
आ च ा र् थ क ां त क क े क र् न ा न ि ा र क ा व् र् म ें श ब् द क ा अ र् थ ि क्त ह त च म त् क ा å र क प्र र् ो ग क र न ा क क्त व क ी क ा व् र्
क ौ श ल र् त ा प र क्त न ि थ र क र त ा ह ै औ र > क उ ¸ च क ो क्त ि क ा क ा व् र् र म ण ी र् ह ो त ा ह ै म न क ो आ न ांक्त द त औ र
त p Į क र द ेत ा ह ै ।
> क अ न् र् प द म ें आ च ा र् थ क ां त क क्त ल E त े ह §:-
उ ि ा व ेत ा व ल ांक ा र् ो त र् ो : प न र ल ांक p क्त त : ।
व क्र ो क्त ि र े व व ै द µ ¶ र् ि ांग ी ि क्त ण क्त त ł ¸ र् त े । । १ ,१० । ।
क ां त क क े अ न ि ा र व क्र ो क्त ि अ ल ांक p क्त त ह ै औ र ि क्त µ H म ा उ क्त ि क ो श ो ि ा प्र द ा न क र त ी ह ै । उक्ति कर्न
म ें ि ौं द र् थ , िजाव ि और चमत् कार का प्र क्ततप ादन व क्र ो क्त ि द्व ा र ा ह ो त ा ह ै । 6 िीक्त ल> वक्रोक्त ि काव्र् का
ि व थ स् व ह ै । 6 ि क े क्त ब न ा क ा व् र् क्त न र ी ह ह ै । उ क्त ि म ें ि ौं द र् थ औ र ि ज ा व ि क ा क ा र् थ प ू ण थ त : क क्त व प र क्त न ि थ र
क र त ा ह ै उ ि क ी प्र क्त त ि ा प र क्त न ि थ र क र त ा ह ै । ³ र् ों क्त क क क्त व क म थ क ी क श ल त ा ि े उ त् प न् न क र् न च म त् क ा र
उ ि क े व Á र् थ क्त व f र् म ें ध म थ र् ा क्त व श ेf त ा क े ि ा र् प्र क्त त प ा क्त द त ह ो त ा ह ै । त ि ी व क्र ो क्त ि स् र् ा प न ह ो त ी ह ै ।
6 ि प्र क ा र व क्र ो क्त ि क ा ि ौं द र् थ क्त व श ेf त : श ब् द औ र अ र् थ म ें ि म ा क्त ह त ह ै क ां त क क े अ न ि ा र श ब् द औ र अ र् थ
अ ल ांक ा र् थ ह ै औ र व क्र ो क्त ि अ ल ां क p त ह ै । क ां त क क े अ न ि ा र व क्र ो क्त ि त ी न ग ण ों ि ें ि ि क्त º ज त ह ो त ी ह ै:-
१  क ा व् र् श ा � औ र ल ो क व् र् व ह ा र म ें प्र ि ा å र त क र् न ि ांक्त ग म ा ि े क्त ि न् न ह ो त ी ह ै ।
२  क क्त व क ौ श ल र् ि े उ ĩ त च म त् क ा र प र क्त न ि थ र क र त ी ह ै ।
३  िĆ दर् ाहला दन की क्षमता ,ि Ćदर् ाहलाद न ि े त ा त् प र् थ ह ै क ा व् र् म ें श ब् द ों क ा क्त न र र् थ क प्र र् ो ग
और क्त न क p � क ा व् र् क ी ग ण न ा व क्र ो क्त ि म ें न ह é ह ो ग ी ।
१.’ वक्रोक्ति के प्रकार
व् र् ा क र ण त र् ा क ा व् र् श ा � क े ि म न् व र् क े आ ध ा र प र क ां त क न े व क्र ो क्त ि क े J : ि ेद म ा न े ह ै ज ो 6 ि
प्र क ा र ह ै:-
१  व ण थ क्त व न् र् ा ि व क्र त ा
२  प द प ू व ा थ द् थ व क्र त ा
३  प द प र ा द् थ व क्र त ा
४  व स् त र् ा व ा ³ र् व क्र त ा
५  प्र करण वक्रत ा
६  प्र ब ांध व क्र त ा
munotes.in

Page 4

4कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
१ वRथक्तवÆ^ाg वक्रता :-
व ण ो क ा क्त व श ेf ि ांग O न औ र > क ऐ ि ी र् ो ज न ा ज ो क्त व f र् क ो अ ल ांक p त क र ि क े 6 ि क ा ह ेत क ा व् र्
म ें च म त् क ा र उ त् प न् न ह ो न ा ह ै व ण थ क्त व न् र् ा ि व क्र त ा क ह ल ा त ा ह ै । 6 ि क े अ ांत ग थ त श ब् द ा ल ांक ा र ,
अ न प्र ा ि , र् मक आक्तद अ ल ांक ा र आ त े ह § । र ी क्त त र् ों म ें क ो म ल ा , प Ł fा और उप न ागåरका रीक्त त
क ा ि म ा व ेश ह ै । आ च ा र् थ क ां त क न े 6 ि ि ांद ि थ म ें क ह ा ह ै व ण थ श ब् द ो P ý व् र् ांज न प र् ा थ र् :ž 6 ि ि े
त ा त् प र् थ व ण थ क ा अ क्त ि प्र ा र् व् र् ांज न ि े ह ै औ र ि ि ी व ण थ ि ांब ांध ी च म त् क ा र व ण थ क्त व न् र् ा ि व क्र त ा म ें
ि म ा क्त व � ह ै । 6 ि ि ांब ांध म ें क ां त क न े क J क्त न र् म ि ी प्र स् त त क्त क > ह §:-
Ⱥ क ां त क क ा म ा न न ा ह ै व ण थ क्त व f र् क े अ न ł प ह ो न े क े ि ा र् -ि ा र् क्त व f र् क ी श ो ि ा ब ढ़ ा न े
व ा ल ा ह ो न ा च ा क्त ह > क ा व् र् म ें ज ह ा 1 कोमल िाव ों की अक्तिव्र्क्ति हो व ह ा 1 कOोर िाव का
आ न ा अ न क्त च त ह ै ज ैि े द - व ग थ , क - व ग थ ,च - व ग थ आ क्त द ।
ȺȺ व ण थ क्त व न् र् ा ि व क्र त ा म ें अनौक्त च त् र् वणो क ा अ Ę ह ा ि प ू व थ क प्र र् ो ग न ह ो ।
ȺȺȺ व ण थ क्त व न् र् ा ि व क्र त ा म ें क ा व् र् क ो श ो ि ा र् ि ब न ा न े क े क्त ल > व ण थ क्त व न् र् ा ि म ें न > -न > व ण थ
प्र र् ि ह ो प ह ल े ि े प्र र् ो ग क्त क > ज ा र ह े व ण ो की अ क्तध कत ा न हो ।
Ⱥɇ र् म क अ ल ांक ा र क े ि ा र् प्र ि ा द ग ण क ी र् ो ज न ा ह ो न ा ि ह ी व ह उ क्त च त म ा न ा ह ै ।
ɇ व ण थ क्त व न् र् ा ि ® क्त त र ां ज क ि े र् ि ह ो न ा च ा क्त ह > ।
 पUपoवाथV वक्रता :-
र् ह प द व क्र त ा क ा ह ी ł प ह ै प द व क्र त ा म ें व् र् ा क र ण ि ांब ांध ी प्र र् ो ग ों म ें क्त व क्त ¸ J क्त त र् ा व ैक्त च Þ र्
िमा क्त ह त र ह त ा ह ै । क ां त क द्व ा र ा प द प ू व ा थ ध व क्र त ा क े द ि ł प ों क ा व ण थ न क्त क र् ा ह ै -
Ⱥ रूक्तQ वuक्तIÞ^ वक्रता:-
6 ि म ें łक्तQ अ र् ा थ त प र ां प र ा ग त म ा न् र् त ा क ा व ैक्त च Þ र् ह ो त ा ह ै । प्र स् त त व ण थ क ी प्र श ांि ा
र् ा प्र क्ततकार क ा ि ा व उ प क्त स् र् त क र न े क े क्तल> łक्तQ अ र् थ क े म ा ध् र् म ि े ि ौं द र् थ त ा ि े
र् ि अ र् थ क ा प्र र् ो ग ह ो त ा ह ै उ ि े ł क्त Q व ैक्त च Þ र् व क्र त ा क ह ा ज ा त ा ह ै ज ैि े:-
ध रक्तन ि त ा ध ीरज ध रर्ो ि म र् ि ध र म क्तव चा åर । ।
रामचåरतम ान ि अ र् ोध् र् ा काÁ P - दोहा - २८६
6 ि द ो ह े म ें ध र त ी ि ब क J ि ह न क र न े व ा ल ी ह ै र् ह ि ा व ł क्त Q ग त ह ै ।
ȺȺ प^ाथ^ वक्रता:-
प र् ा थ र् प र आ ध ा å र त व क्र त ा प र् ा थ र् व क्र त ा क ह ल ा त ी ह ै । > क ह ी अ र् थ क ो व् र् ि क र न े
व ा ल े व ण थ प र् ा थ र् व ा च ी क ह ल ा त े ह § । क क्त व क ौ श ल र् द्व ा र ा ऐ ि े प र् ा थ र् क ा प्र र् ो ग ज ो र्घ क्त न ķ त ा
रEत ा हो , अ र् थ क ी प क्त � क र त ा ह ो , ि ांि ा व् र् अ र् थ क ी ि ू च न ा द ें 6 ि ि े काव्र् चमत्कार
प ू ण थ ह ो । व ह प र् ा थ र् व क्र त ा क ह ल ा त ा ह ै । ज ैि े:- munotes.in

Page 5

5१ - िक्ोवक्त वसदयांि
Ÿ बार -ब ा र ह ै क्तकर् ा पर ाक्तजत
ि ध ा प ा क्त र् र् ों क ो अ ि र ों न े
िाग क्तकर् ा वû ध र ध ा धा
J ो „ ह म ें 6 ांþ ा ण ी ।  
र् ह ा 1 6 ांþ क े क्त ल > व û ध र औ र ि ध ा प ा क्त र् प र् ा थ र् ी श ब् द ों क ा प्र र् ो ग ह ु आ ह ै ।
ȺȺȺ 8पIार वक्रता : -
क ा व् र् श ा � ी र् प द् क्त त म ें उ प च ा र क ा अ र् थ ह ै आ र ो प , िाŀ Ôर् और िमान त ा । 6 ि वक्रता
म ें प्र स् त त औ र अ प्र स् त त म ें > क म ू त थ औ र द ूि र ा अ म ू त थ ह ो त ा ह ै । र् ह ा 1 म ू त थ उ प म ेर् क े
क्त ल > औ र अ म ूत थ उ प म ा न क े क्त ल > प्र र् ो ग क्त क र् ा ज ा त ा ह ै व ह ा 1 उ प च ा र व क्र त ा ह ो त ी ह ै ।
6 ि व क्र त ा क े अ ां त ग थ त ł प क अ ल ांक ा र आ त े ह § । क्त ह ांद ी ि ा क्त ह त् र् म ें J ा र् ा व ा द ी क क्त व र् ों क ी
र च न ा B ां म ें 6 ि प्र क ा र क े प्र र् ो ग क्त द E ा 7 द ेत े ह §:-
Ÿ ह े ल ा ज ि र े ि ौं द र् थ ब त ा द ो , म ो ह न ब न े र ह त े ह ो ³ र् ों " 
र् ह ा 1 ि ौं द र् थ का ल ा ज ि र े ह ो न ा उ प च ा र व क्र त ा ह ै ।
Ⱥɇ क्तवeेfR वक्रता:-
क्त व श ेf ण क े प्र र् ो ग ि े क ा व् र् म ें श ो ि ा उ त् प न् न ह ो व ह ा 1 क्त व श ेf ण व क्र त ा ह ो त ी ह ै । क ा व् र् म ें
क्त व क्त श � प द् क्त त ि े ि ौं द र् थ क ी अ क्त ि व् र् क्त ि क र न ा औ र अ ल ांक ा र प्र र् ो ग ि े क ा व् र् क ी ि ौं द र् थ
श ी ल त ा म ें व p क्त द् क र न ा ज ैि े:-
Ÿ त ा र क क्त च न् ह द क ू क्त ल न ी , पी - प ी क र म ध प ा ý ।
उल ि ग7 Ôर् ामा र् ह ा 1 å र ि ि ध ा ध र प ा ý । ।  
र् ह ा 1 Ô र् ा म ा क े क्त ल > त ा र क क्त च न् ह द क ू क्त ल न ी क्त व श ेf ण ł प म ें प्र र् ि ह ै ।
ɇ g2वpक्त° वक्रता:-
ज ह ा 1 उ क्त ि म ें व ैक्त च Þ र् क र् न क े उ ि ेÔ र् ि े व स् त क ा ग ो प न ( क्त J प ा न ा ) क्त क र् ा ज ा त ा ह ै
व ह ा 1 ि ांव p क्त त्त व क्र त ा ह ै ।
ɇȺ प्रÂ^^ वक्रता: -
ज ह ा 1 प्र त् र् र् ि े क ो 7 क्त व श ेf औ क्त च त् र् प ू ण थ च म त् क ा र उ त् प न् न ह ो व ह ा 1 प्रत्र् र् वक्रता होत ा
ह ै ।
Ÿ क्तपर् िो क ह ेउ ि 1 द ेि „ा ह े ि ौ र ा ह े क ा ग ।
ि ो ध न ी क्त ब र ह ै जåर म 7 त ेक्त ह क ध 1 व ा हम लाग ।।   जार् िी
6 ि उ द ा ह र ण म ें ि 1 द े ि „ा ž म ें Pा ž प्र त् र् र् ज ो „ न े ि े प्र त् र् र् व क्र त ा क ा च म त् क ा र ŀ क्त � ग त
ह ो त ा ह ै । munotes.in

Page 6

6कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
ɇȺȺ वpक्त° वक्रता:-
व p क्त त्त ि े त ा त् प र् थ व् र् ा क र ण क े अ ां त ग थ त आ न े व ा ल े ि म ा ि , त क्तद्त , न ाम ,ध ा त आ क्त द व p क्त त्त र् ों
ि े ह ै ज ह ा 1 म ´ र् त 3 अ व् र् र् ी ि ा व र म ण ी र् ह ो ज ैि े:-
Ÿत म क ौ म द ी - िी प राग पर् प र
ि ांच ा र क र त ी च ल ो म ध å र म ा ।  
र् ह ा 1 म ध र श ब् द क ा प्र र् ोग न क र म ध å र म ा क ा प्र र् ो ग क्त क र् ा ग र् ा ह ै ।
ɇȺȺȺ \ाव वuक्तIÞ^ वक्रता:-
ज ह ा 1 क्त क्र र् ा ि ा ध् र् ł प म ें प्र र् ो ग न ा ह ो क र क्त ि द् ł प म ें प्र र् ि ह ो व ह ा 1 िाव
व ैक्त च Þ र् व क्र त ा म ा न ी ज ा त ी ह ै ज ैि े -
Ÿचक्त लत ąान �ा न क्तहत शोिा - वलक्तर् त
गीत - िŀ श क्तचत क्तप्रर् - J क्त व क्त न क्त म थ त ,
क्षा क्तलत श त - त र ां ग - त न - पाक्तलत
अवगाक्तहत प्र ग क्त त ध p क्त त क्त न म थ ल ।  
6 ि म ें क्त क्र र् ा प द ि ा ध् र् ł प म ें प्र र् ि न ा ह ो क र क्त ि द् ł प म ें ह ै ।
Ⱥɉ क्त ल ांग व ैक्त च Þ र् वक्रता -
ज ह ा 1 क्त ल ांग ि ांब ांध ी प्र र् ो ग म ें व ैक्त च Þ र् त ा क्त द E ा 7 द े व ह ा 1 क्त ल ांग व ैक्त च Þ र् व क्र त ा ह ो त ी ह ै ज ैि े :
Ÿ त म ł प र ा क्त श ह ो द ी प क्त श E ा ,
त म श क्त श ि ांद र , त म क म ल क ल ी ,
त म ह ो ग ल ा ब क ा Z ू ल ,
ह म ा र े उर उ प व न म ें र ह ो क्तE ली ।  
उ ि प ांक्त ि र् ों म ें  दीपक्तशEा ž � ी क्त ल ांग औ र प क्त ल ल ांग द ो न ों ł प ों म ें प्र र् ो ग ि ें चमत्कार
उ त् प न् न ह ु आ ह ै ।
ɉ क्तक्र^ा वuक्तIÞ^ वक्रता:-
क्त क्र र् ा क े प्र र् ो ग ि े क ा व् र् क ी ि ां द र त ा ब ढ़ े व ह ा 1 क्त क्र र् ा व ैक्त च Þ र् व क्र त ा ह ो त ी ह ै ज ैि े
बत रि ल ाल च लाल की , म र ल ी ध र ी ल क ा र् ।
ि ौं ह क र ै ि ौं ह न ह 1 ि े , द ेन क ह ै न क्त ि ज ा र् । ।  
उ ि उ द ा ह र ण क ी द ूि र ी प ांक्त ि द्व ा र ा क्त ि न् न -क्त िन् न क्त क्र र् ा प्र र् ो ग ि े च म त् क ा र उ त् प न् न ह ु आ
ह ै ।
‘ पU पराVथ वक्रता :-
प द प र ा द् थ व क्र त ा म ें प द ों क े उत्त र ा ध थ म ें व ैक्त च Þ र् क ा क्त व Ĵ ेf ण ह ो त ा ह ै 6 ि े प्र त् र् र् व क्र त ा ि ी क ह त े
ह § । र् ह व क्र ो क्त ि म ें क ा ल क ा र क , ि ां´ र् ा , प Ł f , उप ग्रह , प्र त् र् र् त र् ा प द व क्र त ा क े ł प म ें क्त न ł क्त प त
ह ो त ी ह ै । munotes.in

Page 7

7१ - िक्ोवक्त वसदयांि
१ काa वuक्तIÞ^वक्रता :-
ज ह ा 1 क ा व् र् क े उ ि ी � क े अ न ł प क ा ल क े प्र र् ो ग ि े ि ौं द र् थ क्त न म ा थ ण ह ो , व ह ा 1 क ा ल व ैक्त च Þ र्
वक्रता ह ो त ी ह ै -
न ािा म ोåर न चा र् ŀ ग कåर कक ा की िौंह ।
क ा 1 ि े ि ी क ि क क्त त क्त ह र् े क ि ी ल ी ि ा 1 ह  " क्तबहारी
न ा र् क क े Ń द र् म ें न ा क्त र् क ा क ी ि ौं ह जब ग„ी हो र् ह ा 1 ग „ ी ि े त ा त् प र् थ च ि न े ि े न ह é
क ि क ि े ह ै ।
 कारक वक्रता
ज ब क ा व् र् म ें क ा र क क े म ा ध् र् म ि े च म त् क ा र उ त् प न् न ह ो व ह ा 1 क ा र क व क्र त ा ह ो त ी ह ै ।
6 ि म ें ि ा म ा न् र् क ा र क क ो प्र ध ा न ł प म ें औ र प्र ध ा न क ा र क क ो ि ा म ा न् र् ł प म ें प्र स् त त
क र उ ि क ा क्त व प र् थ र् क र क्त द र् ा ज ा त ा ह ै । ज ैि े -
Ÿक ो म ल आ 1 च ल न े प ो J ा म ेर ी ग ी ल ी आ 1 E ों क ो । 
उ ि प ांक्त ि र् ों म ें आ 1 च ल क े द्व ा र ा च ेत न क ा प्र र् ो ग ह ु आ ह ै ज ो उ ि क ा क त ा थ क ा र क प्र र् ो ग
ह ै औ र च म त् क ा र उ त् प न् न क र न े व ा ल ा ह ै ।
‘ वIन वक्रता : -
व च न व क्र त ा म ें > क व च न क े स् र् ा न प र ब ह ु व च न औ र ब ह ु व च न क े स् र् ा न प र > क व च न क े
प्र र् ो ग ि े र म ण ी र् त ा क्त ि द् ह ो त ी ह ै ज ैि े :-
Ÿअ ग क्त न त व ि ांत क ी र ां ग , ग ांध उ O ध ा 7 ।
ऐ ि ी म स् क ा न क ी ज ैि े च ा 1 द क्त न र् ा 1 क्त J ि क ी ।
उ ि प ांक्त ि म ें च ा 1 द क ो च ा 1 द क्त न र् ा 1 क ह क र ब ह ु व च न क ा ब ो ध स् प � ह ै ज ो ि ौ न् द र् थ व ध थ क
ह ै ।
’ पnŁfवक्रता :-
ज ह ा 1 प Ł f क े क्त व प र् थ र् र् र् ा थ त प Ł f (अ न् र् ,मध्र् म , उ त्त म  म ें क्त व प र् थ र् ( म ध् र् म क ी ज ग ह
उत्तम , उत्तम की जगह , म ध् र् म र् ा अ न् र् क ा प्र र् ो ग  क े प्र र् ो ग ि े ि ौ न् द र् थ उ ĩ त ह ो उ ि े
प Ł f व क्र त ा क ह त े ह § :-
 क र क े ध् र् ा न आ ज 6 ि ज न क ा क्त न श्च र् व े म स् क ा र् े ! 
6 ि उ द् र ण म ें उ क्त म थ ल ा न े उ त्त म प Ł f क ी ज ग ह 6 ि ज न (अ न् र् प Ł f  क ा प्र र् ो ग क्त क र् ा
ह ै ।
“ क्तक्र^ा वक्रता :
ि ांस् क p त ि ा f ा म ें क्त क्र र् ा (ध ा त ू  क े द ो प द क ा उ ल ल ेE ह ै - प र स् म ैप द औ र आ त् म न ेप द +
6 न क ा प्र ि ांग ा न ि ा र प्र र् ो ग क ा व् र् , म ें व ैक्त च Þ र् उ त् प न् न क र त ा ह ो उ ि े क्त क्र र् ा व क्र त ा क ह त े
ह ै । क्त क्र र् ा व क्र त ा क ो उ प ग्र ह व क्र त ा ि ी क ह ा ज ा त ा ह ै । र् ह क्त ह न् द ी म ें उ द ा Ń त न ह é ह ो त ा
ह ै । munotes.in

Page 8

8कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
” प्रÂ^^ वक्रता :
र् ह ा 1 J ो ि े -J ो ि े प्र त् र् र् ों क े प्र र् ो ग ि े च म त् क ा र उ त् प न् न ह ो त ा ह ै ज ैि े:-

क्तपर् िों कĻो ि ांद ेि „ ा , ह े िौ र ा ह े क ा ग !ž
उ ि प ांक्त ि म ें ह े ि ौ र ा ह े क ा ग J ो ि े J ो ि े प्र त् र् र् ह ै क्त ज न ि े प ांक्त ि म ें ि ौं द र् थ व p क्त त्त क ा क्त व स् त ा र
ह ु आ ह ै ।
• क्तनपात वक्रता :
क्त न प ा त क े प्र र् ो ग ि े क ा व् र् म ें ि ौं द र् थ उ त् प न् न ह ो व ह ा 1 क्त न प ा त व क्र त ा ह ो त ी ह ै क्त न प ा त क ा
अ र् थ ह ो त ा ह ै अ क्त त å र ि ि ा र द ेन े क े क्त ल > प्र र् ो ग क्त क र् े ज ा न े व ा ल े श ब् द ज ैि े - ह ा 1 , िी , जी ,
न हé , न , काश आ क्तद -
Ÿक्त प्र र् क्त न र ा क्त ® त क ी क क्त O न ब ा 1 ह े न ह é ।
क्त श क्त र् ल प „ त ी ह ै प्र ल ो ि न ि ा र ि े ।।  
र् ह ा 1 प क्त ि र् ों क ा क्त व क्त श � अ र् थ न हé ž श ब् द ि े ि Ì प ू ण थ क ा व् र् र च न ा ि ज ग 7 ह ै ।
’. वा³^ वक्रता : -
व ा ³ र् क ा च म त् क ा र प ू ण थ व ण थ न व ा ³ र् व क्र त ा क ह ल ा त ा ह ै । 6 ि क े अ ांत ग थ त व ा ³ र् म ें क्त क ि ी ि न् द र
व स् त क ा च म त् क ा र प ू ण थ व ण थ न ह ो त ा ह ै । व ा ³ र् व क्र त ा म ें द ो प्र क ा र क े व ण थ न अ प ेक्त क्ष त ह ै प ह ल ा
व ण थ न स् व ि ा क्त व क ह ो त ा ह ै औ र द ूि र ा व ण थ न क क्त व क ौ श ल र् द्व ा र ा च म त् क ा å र क ह ो त ा ह ै । क्त ज ि े
क्र म श : ि ह ज ा औ र आ ह ा र् ा थ क ह ा ज ा त ा ह ै । आ च ा र् थ क न् त क व ा ³ र् व क्र त ा म ें अ ल ांक ा र क ो
म ह त् व प ू ण थ म ा न त े ह ै ³ र् ों क्त क क क्त व क ी प्र क्त त ि ा ि े उ द z ि क्त व त व ण थ न ि े उ त् प न् न च म त् क ा र अ ल ांक ा र
ह ै । ि ा र् ह ी उ त्त म अ ल ांक ा र क े प्र र् ो ग ि े Ń द र् र् ा म न 3 क्त स् र् क्त त व स् त ि े ह ि क र अ क्त ि व् र् ांज न ा प र
क े क्त न् þ त ह ो ज ा त ी ह ै । उदाहर ण ,
क्त र्घ र र ह े र् े र्घ ांर्घ र ा ल े ब ा ल ,
अ ां श अ व ल ांक्त ब त म E क े प ा ि +
न ी ल र्घ न श ा व क ि े ि क म ा र ,
ि ध ा ि र न े क ो क्त व ध क े प ा ि । कामार्न ी - ज र् श ांक र प्र ि ा द )
उ ि प ांक्त ि र् ों म ें ® द् ा क े ि न् द र म E प र क्त ब E र े ध ांर्घ र ा ल े ब ा ल ों क ा स् र् ा म र्घ न श ा व क ह ै । आ ग े क ी
प ांक्त ि र् ों म ें च ांþ क े प ा ि ि ध ा (अ म p त ) ि र न े क े क्त ल > ज ा न ा अ त् र् क्त ध क ि ह ज अ ल ांक p त व ण थ न ह ै ।
“. प्रकरR वक्रता: -
प्र ब ांध क ा व् र् म ें > क प्र ि ांग र्ा > क अ ांश क ो प्र क र ण क ह ा ज ा त ा ह ै । ि Ì प ू ण थ प्र ब ांध म ें अ न ेक प्र क र ण
ह ो त े ह ै र् ह प्र क र ण क र् ा औ र अ र् थ ग त ŀ क्त � ि े > क द ूि र े ि े ज „ े ह ो त े ह § + प्र क र ण व क्र त ा म ें क्त क ि ी
प्र ि ांग क े औ क्त च त् र् क ो प्र ि ा व श ा ल ी ब न ा र् ा ज ा त ा ह ै र् ह ा 1 क क्त व उ त् ि ा ह क े ि ा र् क ल ा प ू ण थ Q ां ग ि े
क्तकि प्र ि ांग क ो प्र क ि क र त ा ह ै र् ह च म त् क ा र न ा र् क द्व ा र ा क्त क र् े ग र् े व ी र त ा प्र ि ांग ि े ि ी प्र क ि ह ो
ि क त ा ह ै क्त ज ि े र ा म च å र त म ा न ि म ें ध न ि थ H z ग प्र क र ण ! munotes.in

Page 9

9१ - िक्ोवक्त वसदयांि
द ूि र े प्र क र ण व क्र त ा म ें क क्त व अ प न ी र च न ा क ो र ो च क ब न ा न े क े क्त ल > क ल प न ा क ा ि ह ा र ा ल ेत ा ह ै
6 ि क ा उ त्त म उ द ा ह र ण र ा म च å र त म ा न ि म ें प Õ प व ा क्त ि क ा प्र ि ांग ह ै ।
त ी ि र े - ज ह ा 1 ऐ क्त त ह ा क्त ि क क र् ा म ें क ा ल ा न ł प क ो 7 न व ी न क ल प न ा क ी ज ा त ी ह ै व ह ा 1 िी प्र कर ण
व क्र त ा ह ो त ी ह ै ज ै ि े - प Ī ा व त ग्र ांर् म ें र ा ज ा र त न ि ेन अ ल ा उ ि ी न क्त E ल ज ी द्व ा र ा म ा र ा ग र् ा 6 ि
क र् ा क ी ज ग ह र त न क्त ि ांह क ा द ेव प ा ल क े ि ा र् र् द् क र त े ह ु > म ा र े ज ा न े क ा व ण थ न ह ै ।
च ौ र् े - ज ब ग्र ांर् क े ि ि ी प्र क र ण ि ौं द र् थ औ र क ल प न ा क े आ ध ा र प र > क द ूि र े ि े ज „ े ह ो व ह ा 1
ि ी प्र क र ण व क्र त ा ह ो त ी ह ै 6 ि प्र क ा र क ी क्त व श ेf त ा न ा ि क म ें द े E ी ज ा ि क त ी ह § ।
प ा 1 च व ी - प्र करण वक्रता , व ह ा 1 ह ो त ी ह ै ज ह ा 1 क क्त व क्त क ि ी J ो ि े प्र ि ांग क ो र ि म र् औ र ि न् द र ब न ा न े
क े उ ि ेÔ र् ि े अ क्त ध क क्त व स् त ा र ि े व ण थ न क र त ा ह ै । ज ैि े- ि ू र ि ा ग र क ा Ă म र ग ी त ि ा र
Jिी - ज ह ा 1 प्र क र ण म ें क्त क ि ी क्त व श ेf प्र ि ांग क ी क ल प न ा ि े च म त् क ा र ह ो व ह ा 1 िी प्र करण वक्रत ा
ह ो त ी ह ै ।
१.“ प्र[ÆV वक्रता
प्र ब ांध व क्र त ा क ा ि ांब ांध ि ांप ू ण थ प्र ब ांध ि े ह ै र् ह व क्र ो क्त ि क ा क्त व स् त ा å र त ł प ह ै प्र क र ण व क्र त ा क ी त र ह
प्र ब ांध व क्र त ा अ न ेक ł प ों म ें ŀ क्त � ग त ह ो त ी ह ै
१ ऐ क्त त ह ा क्त ि क व p त ा त क ो क क्त व अ क्त ध क ि ौ न् द र् थ र् ि औ र र ि क्त ि ि ब न ा द ेत ा ह ै र् क्त द ऐ ि ा क र न े ि े
प्र ब ांध क े ि ौं द र् थ औ र उ ि ि े प्र ा Į आ न ांद म ें व p क्त द् ह ो व ह ा 1 प्र ब ांध व क्र त ा ह ो त ी ह ै ज ैि े व ेण ी ि ांह ा र ,
म ेर्घ न ा द व ध आ क्त द
२ ज ह ा 1 क क्त व प ू र े प्र ब ांध म ें ि े क्त क ि ी > क अ ांश क ो ज ो ि व ा थ क्त ध क ि र ि ह ै अ क्त ध क र ो च क ब न ा र् े औ र
अ न् र् क ो उ ि क ी अ प ेक्ष ा क म ł क्त च क र र E े र् क्त द ऐ ि ा क र न े ि े ज ो ि ा क्त ह त् र् र् ा प्र ब ांध ि र ि ह ो
ज ा र् े व ह ा 1 प्र ब न् ध व क्र त ा ह ो त ी ह ै । ज ैि े : क्तप्रर् प्र वा ि
३ ज ह ा 1 प्र ब ांध क ा क्त न म ा थ ण क्त क ि ी क्त व क्त श � उ ि ेÔ र् क े क्त ल > क्त क र् ा ज ा र् े औ र न ा र् क क े ि व थ ग ण क ो
वीरत ा , ब क्त द् औ र च ा å र Þ र् ) र म ण ी र् त ा ि े प्र स् त त क र न े क ा ह ेत ि ी प्र ब ांध व क्र त ा ह ै ज ै ि े-
र ा म च å र त म ा न ि क े र ा म
४ क्त ज ि प्र ब ांध क ा क्त क ि ी क े क्त न् þ र् र्घ ि न ा क े आ ध ा र प र न ा म क र ण ह ो व ह ा 1 प्र ब ांध व क्र त ा ह ो त ी ह ै ।
ज ैि े -जर् þर् वध
५ > क ह ी क र् ा न क प र ज ब अ न े क प्र ब ांध क्त ल E े ज ा न े ल ग े ल ेक्त क न उ ि ी क र् ा न क क ो क क्त व क्त क ि ी
न र् े ŀ क्त � क ो ण ि े प्र स् त त क र े व ह ा 1 प्र ब ांध व क्र त ा ह ो त ी ह § ।
6 ि प्र क ा र व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ा व् र् म ें व ैक्त श � z र् ग त ि ौं द र् थ क ो क्त न ł क्त प त क र त ा ह ै 6 ि क े अ ांत ग थ त
श ैल ी ग त क्त व श ेf त ा > 1 , अ ल ांक ा र , रीक्तत , ध्व क्तन , रि , आौक्तचत् र् , प्र ब ांध , पद , क्तक्रर् ा , क्त व श ेf ण आ क्त द
ि ि ी ि म ा क्त ह त ह ै व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत ि व ा थ ग ी ण ŀ क्त � ि े क ा व् र् क ी ि ौं द र् थ व र म ण ी र् त ा क ा क्त व Ĵ ेf ण
ि ू à म व व् र् ा प क ŀ क्त � ि े क र त ा ह ै । प ा श्च ा त् र् व ि ा र त ी र् ि ा क्त ह त् र् क े क 7 क्त व द्व ा न ों न े व क्र ो क्त ि क ो
ि ा क्त ह त् र् ल ो च न म ें म ह त् व प ू ण थ स् र् ा न क्त द र् ा । ल े क्त क न क्त ि द् ा ांत ł प म ें प्र क्त त प ा क्त द त क र न े क ा ® े र्
आ च ा र् थ क ां त क क ो ज ा त ा ह ै । munotes.in

Page 10

10कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
१.” वक्रोक्ति क्तgĦा2त का ]oÐ^ा2कन
व क्र ो क्त ि क ां त क प ू व थ आ च ा र् थ ि ा म ह क ा ल ि े ह ी अ ल ां क ा र ł प म ें ज ा न ी ज ा त ी र् ी + व क्र ो क्त ि क ो क्त ि द् ा ांत
क े ł प म ें प्र व क्त त थ त क ां त क न े क्त क र् ा ! 6 ि क्त ि द् ा ांत ि े प ू व थ र ि , अ ल ांक ा र , र ी क्त त औ र ध् व क्त न क्त ि द् ा ांत ो को
क ा व् र् म ें ि र ि ि म L ा ज ा त ा र् ा + 6 न म ें ि व ा थ क्त ध क प्र च क्त ल त क्त ि द् ा ांत ध् व क्त न क्त ि द् ा ांत म ा न ा ज ा त ा र् ा ।
ध् व क्त न क ो क ा व् र् क ी आ त् म ा औ र अ ल ांक ा र क ो क ा व् र् -अ ांग क े ł प म ें स् व ी क ा र क्त क र् ा ग र् ा ह ै । 6 िी कारण
क न् त क न े अ ल ांक ा र व क्र ो क्त ि क ो क्त ि द् ा ांत ł प प्र द ा न क र 6 ि क ी क ा व् र् म ें व् र् ा प क त ा औ र म ह त् व
िमLार् ा + व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत व् र् ा प क ह ै 6 ि क े अ ांत ग थ त व ण थ - चमत्कार , श ब् द ि ौं द र् थ , अ प्र स् त त क्त व ध ा न ,
पद , प्र करण , प्र ब ध आ क्त द ि ि ी क ा व् र् ा ांग ों क े ि ा र् र ि , अ ल ांक ा र , रीक्तत , ध् व क्त न आ क्त द क्त ि द् ा ांत ों क ो ि ी
ि म ा क्त ह त क्त क र् ा 6 ि म े क ा व् र् क ो ि ौं द र् थ प्र द ा न क र न े व ा ल े ि ू à म ि े ि ू à म औ र व् र् ा प क ि े व् र् ा प ा क्तध क
त त् व ों क ा ि म ा व ेश ह ै । व क्र ो क्त ि क ा प्र र् म ग ण उ ि क ी ि व ा « ग ी ण त ा ह ै ।
क न् त क न े र ि क ो व क्र ो क्त ि क ा ि म p द् अ ांग म ा न ा ह ै अ ांग ी व क्र त ा क ी क्त स् र् क्त त ह ो न े क े क ा र ण र ि क े अ ि ा व
म ें ि ी व क्र त ा क ी क्त स् र् क्त त क ा र् म ह ै ।
6 ि आ ध ा र प र ह म क ह ि क त े ह § क्त क व क्र त ा क ा व् र् क ा अ क्त न व ा र् थ म ा ध् र् म ह ै प र ां त क ा व् र् क ी आ त् म ा न ह é
ह ो ि क त ा र् ह ि ह ी ह ै क्त क श र ी र क े न ह ो न े प र आ त् म ा क ी अ क्त ि व् र् क्त ि ि Ì ि व न ह ी ह ै प र व् र् क्त ि त् व आ त् म ा
न हé हो िकता र् ह ी व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ी ि ी म ा ह ै ।
आ च ा र् थ म Ì म ि औ र क्त व ĵ न ा र् न े व क्र ो क्त ि क े म ह त् व क ो ग ौ ण क र क्त द र् ा औ र 6 ि क ी म ा न् र् त ा म ा ý > क
अ ल ांक ा र क े ł प म ें ह ी र ह ग 7 । ल ेक्त क न 6 ि क्त ि द् ा ांत ि े क ा व् र् क े व स् त ू त त् व क ा क्त व क ा ि प å र ल क्त क्ष त ह ो त ा
ह ै । ि ा र त ी र् क ा व् र् श ा � म ें ध् व क्त न क्त ि द् ा ां त क े अ क्त त å र ि क ो 7 व् र् व क्त स् र् त क्त ि द् ा ांत ह ै त ो व ह व क्र ो क्त ि
क्त ि द् ा ांत ह ै ज ो क ल ा क ा क्त व व ेच न औ र म ह त् व प्र स् त त क र त ा ह ै + व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत न े क ल ा क ी अ प å र ि ी क्त म त
व् र् ा ´ र् ा प्र स् त त क र अ म ू ल र् र् ो ग द ा न क्त द र् ा ह ै ।
१.• वक्रोक्ति क्तgĦा2त Cर अक्त\Ó^2KनावाU :
व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क े क्त व स् त p त ज ा न क ा र ी क े प श्च ा त उ ि क ी उ प ेक्ष ा क ी अ व ध ा र ण ा आ ध क्त न क क ा ल म ें आ च ा र् थ
र ा म च ांþ श ³ ल ज ी क े क र् न ि े प्र ा र ां ि ह ो त ी ह ै क्त ज ि म ें उ न् ह ों न े अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द क ो व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ा
क्त व ल ा र् त ी उ त् र् ा न क ह ा ह ै औ र द ो न ो क्त ि द् ा ांत ो क ो अ म ा न् र् क र ा र द े क्त द र् ा । श ³ ल ज ी क े ि म र् क े ल ग ि ग
िि ी आचार् ो , आ ल ो च क ों न े व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क े प ू ण थ त : अ ध् र् र् न क े क्त ब न ा ह ी , 6 ि े अ ि ां ग त म ा न
क्तलर् ा । आ च ा र् थ श ³ ल र ि व ा द ी क्त च न् त क र् े उ न क े द्व ा र ा क ी ग 7 ि ि ी प्र क्त त क्त क्र र् ा B ां प र र ि क्त ि द् ा ांत क ी
प å र J ा र् ा क्त म ल त ी ह ै र् ह ी क ा र ण ह ै क्त क उ न् ह ों न े व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ो ज ा न े क्त ब न ा उ ि प र न क ा र ा त् म क
प्र क्त त क्त क्र र् ा द े द ी ।
अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द क े प्र व त थ क क्र ो च े आ त् म व ा द ी औ र ि ौं द र् थ श ा � ी क्त च ांत क ह ै । अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द म ें उ न् ह ों न े
क क्त व त ा B ां क े ि ा र् ल क्त ल त क ल ा B ां प र ि ी अ प न े क्त व च ा र प्र स् त त क्त क र् े ह § उ न् ह ों न े क क्त व त ा क े ि Ì ब ांध म ें
क ह ा ह ै- क क्त व त ा म ा ý ि p ज न प्र क्त क्र र् ा ह ै क्त ज ि म ें ि ा म ा क्त ज क त ा औ र ि Ń द र् त ा क ा क ो 7 ि ांब ांध न ह é ह ै । munotes.in

Page 11

11१ - िक्ोवक्त वसदयांि
क्र ो च े न े अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द क ा प्र र् ो ग व ै र् क्त ि क प ा å र ि ा क्त f क श ब् द क े ł प म ें क्त क र् ा ह ै , ि ाव ों - क्त वच ारों क ो
न ग Á र् म ा न ा ह ै । क्र ो च े न े ि p ज न औ र अ क्त ि व् र् ांज न ा क ो > क द ूि र े क ा प र् ा थ र् म ा न ा ह ै + आ त् म ा म ें उ द z िक्तव त
क्त ब Ì ब ों क ी अ क्त ि व् र् क्त ि ि p ज न ह ै औ र र ां ग ो , र े E ा B ां , श ब् द ों क ा ब ा Ļ प्र क ा श न अ क्त ि व् र् ांज न ा ह ै । 6 ि प्र कार
क्र ो च े क े अ न ि ा र क ल ा क ा प्र म ा ण क ल ा क ा र ह §, ि ा म ा क्त ज क त ा क ी क ो 7 ि त्त ा न ह é ह ै , औ र कला का
क्त व Ĵ ेf ण आ व Ô र् क ह ै ।
क न् त क क ा व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क्र ो च े क े अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द ि े क्त ि न् न ह ै क न् त क न े ि ा म ा क्त ज क त ा क ो प्र म E
म ा न ा ह ै, औ र क ा व् र् म ें ि ा म ा क्त ज क त ा क ो व स् त ग त र ी क्त त ि े ि म ी क्ष ा क र त े ह ु > उ ि क ा म ू ल र् ा ांक न क्त क र् ा
ह ै । क ा व् र् ि ा f ा औ र क ा व् र् व स् त क ा व् र् क ा प्र म E ŀ Ô र् प्र स् त त क र न े व ा ल ा ह ै क न् त क न े व क्र ो क्त ि क े
ि ेद ों क े अ न ि ा र , क ा व् र् क ी ि p ज न प्र क्त क्र र् ा क ा क ो 7 ि ी ł प प्र स् त त न ह é क्त क र् ा ह ै - क ा व् र् म े व ण थ क ा
क्त व श ेf ग ण ि ि ी क्त ि द् ा ांत ों म ें स् व ी क ा र क्त क र् ा ग र् ा ह ै क न् त क न े 6 ि े व ण थ व क्र त ा क ह ा ह ै औ र अ न् र् आ च ा र् ों
क ी ŀ क्त � म ें र् ह अ न प्र ा ि अ ल ांक ा र ह ै । 6 ि प्र क ा र द ो न ो क्त ि द् ा ांत क े अ ध् र् र् न ि े P v . ल à म ी न ा र ा र् ण
ि ध ा ांश न े
क ा व् र् म ें अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द
न ा म क ग्र ांर् म ें औ र र ा म न र े श श म ा थ क े
वक्र ोक्ति और
अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द
न ा म क प स् त क म ें द ो न ो म त ो क ा क्त व स् त ा र ि े अ ध् र् र् न क र द ो न ों म ें ि म ा न त ा औ र
क्त व f म त ा क ा उ ल ल ेE क्त क र् ा ग र् ा ह ै ।
g]ानता:-
१ क ां त क क े व ेद µ ध् र् -ि ांग ी -िक्तणक्तत
औ र क्र ो च े क े अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द द ो न ो म ें क ा व् र् क ौ श ल औ र
क ल प न ा त त् व ि म ा न ह ै ।
२ द ो न ो आ च ा र् थ क ल ा व ा द ी ह § ।
३ द ो न ो ि ौ न् द र् थ व ा द ी क क्त व ह ै ।
४ द ो न ो क ा व् र् म ें उ क्त ि क ो अ E Á P औ र अ क्त व ि ा º र् म ा न त े ह §
५ द ो न ो क्त ि द् ा ांत म ें अ क्त ि व् र् ांज न ा क ा व् र् क ा प्र ा ण त त् व ह ै ।
क्तवf]ता :-
१ क्र ो च े आ त् म त क्त � क ो क ा व् र् क ा ल à र् म ा न त े ह § ज ो म ा न क्त ि क अ क्त ि व् र् क्त ि ि े प ू ण थ ह ो ज ा त ा ह ै ।
क न् त क क े अ न ि ा र ि Ń द र् क े म न क ो प्र ि न् न त ा प्र द ा न क र न ा क ा व् र् क ा प्र म E ल à र् ह ै ।
२ अ क्त ि व् र् ांज न ा क ा ि ांब ां ध द श थ न ि े ह ै औ र व क्र ो क्त ि क ा उ क्त ि व ैक्त च Þ र् ि े
३ व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत म ें क क्त व क ौ श ल र् प्र म E ह ै । अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द म ें ि ह ज ा न ि ू क्त त ।
४ व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ा ध् र् ेर् ि ा क्त ह क्त त् र् क ह ै औ र अ क्त ि व् र् ांज न ा व ा द द श थ न ि े ि ांब ांक्त ध त ह ै ।
५ व क्र ो क्त ि म ू त थ ł प प र क े क्त न् þ त ह ै ज ब क्त क अ क्त ि व् र् ांज न ा ि ू à म आ ध् र् ा क्त त् म क क्त क्र र् ा प र
१.– gारा2e
व क्र ो क्त ि क ा व् र् श ा � क ा म ह त् व प ू ण थ क्त ि द् ा ांत ह ै 6 ि क्त ि द् ा ांत क े प्र व त थ क आ च ा र् थ क ां त क ह ै आ च ा र् थ क ां त क
क े 6 ि क्त ि द् ा ांत क े प्र द ी र्घ थ अ ध् र् र् न ि े ह म न े ज ा न ा क्त क क ा व् र् म ें ि ौं द र् थ औ र ि ांक्त ग म ा र् ि अ क्त ि व् र् क्त ि munotes.in

Page 12

12कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
ि Ńद र् ों क े क्त ल > आ ह ल ा द क ा र ी ह ै 6 ि ि े र क्त ह त क ा व् र् म ा ý ि ा म ा न् र् ब ा त -ची त ही कहलार्गा । आ च ा र् थ
क न् त क न े व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ी व् र् ा प क त ा व ण थ ि े ल ेक र प्र ब ांध त क J : ि ेद ो क े म ा ध् र् म ि े व् र् ा क र ण
ि Ì म त ब न ा क र प्र स् त त क ी ह ै । क ा ल ा न ł प आ च ा र् थ क्त व ĵ न ा र् औ र म Ì म ि न े व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ा E ांP न
क र उ ि े अ ल ांक ा र क े ł प म ें ि ी क्त म त क र क्त द र् ा + व क्र ो क्त ि क ो अ ल ांक ा र क े ł प म ें क्त ह न् द ी क े आ ल ो च क ों
न े ि ी म ा न ा ह ै औ र J ा र् ा व ा द ी क क्त व र् ों न े व क्र ो क्त ि क ा अ न ेक ł प म ें प्र र् ो ग अ प न े क ा व् र् म ें क्त क र् ा ह ै ।
१.— UmGō°रm प्रij
१  व क्र ो क्त ि क ा अ र् थ व स् वłप स् प � कीक्तज> ।
२  आ च ा र् थ क न् त क क े व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ी ि म ी क्ष ा क ी क्त ज > ।
३  व क्र ो क्त ि क े ि ेद क ो क्त व व र ण ा त् म क Q ां ग ि े ि म L ा 6 >
४  व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क ा म ू ल र् ा ांक न क ी क्त ज > ।
१.१० aGn°रm^ प्रij
१  व क्र ो क्त ि क्त ि द् ा ांत क े प्र व त थ क क ौ न ह ै "
२  आ च ा र् थ क न् त क न े व क्र ो क्त ि क े क्त क त न े ि ेद म ा न े ह § "
३  आ च ा र् थ क न् त क ि े प ू व थ ि व थ प्र र् म क ौ न ि े आ च ा र् थ न े व क्र ो क्त ि प र च च ा थ क ी "
४  आ च ा र् थ क न् त क न े व क्र ो क्त ि क ो ³ र् ा म ा न ा ह ै "
५  व क्र ो क्त ि क ा श ा क्त ब् द क अ र् थ ³ र् ा ह ै "
६  क्त क ि ी व ग थ व स् त क े च म त् क ा र प ूण थ व ण थ न क ो ³ र् ा क ह त े ह § "
१.११ 8प^ोFm पnस्तक¤
१  काव्र्शा � - िागी रर् क्तम®
२  िारतीर् काव्र् शा � - र ा म ा न ांद श म ा थ
३  ि ा र त ी र् क ा व् र् श ा � क े क्त ि द् ा ां त - ह ी र ा र ा ज व ांश ि ह ा र् +
४  िारतीर् काव्र्शा � - Pv. त ार कन ार् बाल ी

ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ
munotes.in

Page 13

13२ - धिवन वसदयांि
6Dk7 : 
ÅdlW lgĦk2S
6Dk7 Dì łY_tEk :
Ž 8ĥtÔ^
 ÿÖSkdWk
 ÅdlWDìYå_\kfk 
‘ ÅdlWlgÅUk2SDì4dVk_Rk
’ ÅdlWDt\tU
“ÅdlWlgÅUk2SDk]hÂd
”gk_k2e
•aGn°_mÿij
– UmGō°_mÿij
—g2U\ªYnÖSD¤
.Ž8ĥtÔ^
Ɣ 6g6Dk7Dt4Å^^WDt[kU5YÅdlWlgÅUk2SDì]oa4dVk_RkgtYå_lIShxgD¤FtŒ
Ɣ ÅdlWDk4Tªg]LgD¤FtŒ
Ɣ ÅdlWlgÅUk2SDt[k_t]¤g]LgD¤FtŒ
Ɣ ÅdlWlgÅUk2SDtÖdłYgtYå_lIShxgD¤FtŒ
Ɣ ÅdlWDtldl\ÆW\tUŌDxKkWYk>1FtŒ
ÿÖSkdWk
\k_Sm^DkÓ^ekľ]¤ldl\ÆWlgĦk2SŌ^kg2ÿUk^ŌDkKÆ]DkÓ^Dì5Â]kDìExKgtKn„k
hò5huŒÅdlWlgĦk2S\mDkÓ^Dì5Â]kDk4Wng2VkWD_WtdkaklgĦk2ShuŒ6gDkD¤þl[2Un
hu-DkÓ^kÖ^kÂ]kÅdlW4TkªSzDkÓ^Dì5Â]kÅdlWhuŒ\k_Sm^DkÓ^ lgĦk2SŌ]¤ÅdlW
lgÅUk2SDkÖTkW4Â^2S]hÂdYoRªhuŒÅdlWlgĦk2SDt4Wngk_DkÓ^Dì5Â]kÅdlWhuSTk
ÅdlWDkg2[2VÓ^2KWkeÊUelĉgth§ŒÅdlWlgĦk2SDtÿdSªD5W2UdVªW]kWtKkSth§Œ8WDì
]kÆ^Sk>1
ÅdÆ^kaxD
ú2T]¤8YaÊVh§ŒÅdlWDìY_2Y_k5W2UdVªWgtYodª\mldī]kWTmŒmunotes.in

Page 14

14कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
4a2Dk_dkUm 5Ik^Ŏ Wt ÅdlW eÊU Dk ÿ^xF Whé lD^k lZ_ \m 4WtD 4a2Dk_Ō Dt a±RŌ
4Tdk 8Ukh_RŌ ]¤ ÖYĶ 4Tdk ÿDk_k2S_ gt ÅdlW Dt g2DtS l]a KkSt h§ Œ 5W2UdVªWWt ÅdlW
lgÅUk2SDìYham[k_Ó^d lÖTSÓ^k´^kDì lD2Sn 8WDk ÿ[a ld_xV hò5 Œ[kU ]¤ 5Ik^ª
]Ì]N Wt 4YWt lddtIW Ĭk_k ÅdlW lgĦk2S Dì YnW: ÖTkYWk Dì Œ
ÅdlWDìYå_\kfk 
lKg ÿDk_ eÊU Dt 4aF-4aF dFŎ Dt 8¸Ik_R gt 4Tª Dì 4l\Ó^lĉ WhéhxSm8gmÿDk_
4l\Vk^ka±RkĬk_k \m g2YoRª C_ ldetfS: ]kl]ªD 4Tª Dì 4l\Ó^lĉ Whé hx YkSm Œ^h
]kl]ªD 4Tª Ó^2KWk Dt Ĭk_k ÿkĮ hxSk hu Œ4l\Vk C_ a±Rk Dt 8Y_k2S Ó^2KWk gt ÅdlWS hxWt
dkak I]ÂDkå_D 4Tª hm ÅdlW hu Œ ^hÅdlWÅdÆ^k axDDk_ Wt 4Wn_RW Dt łY ]¤ ]kWm hu ŒlKg
ÿDk_ GÁNt Y_ 5GkS D_Wt Y_ Yhat N2Dk_ C_ lZ_ ]Vn_ L2Dk_ >D Dt [kU 4lVD ]Vn_ ÅdlW
lWDaSm hu8gm ÿDk_ Ó^2µ^kTª \m ÅdlWS hxSk hu Œ6g ÿDk_ ÅdlWS hxWt dkak Ó^2µ^kTª Khk1
ÿVkW hxSk hudhk1 ÅdlW ]kWm F^m hu Œ
5W2UdVªW Dt eÊUŌ ]¤ -ÅdlWDkÓ^dhldleĶÿ Dk_ Dk DkÓ^ hu lKg]¤ eÊU C_ 4Tª 4YWt
ÖdłY Dx JnYk> hò> 8g 4Tª Dx 4l\Ó^ĉ D_St h§ Kx DkÓ^ Dk Y_] _hÖ^ hu Œ
‘ÅdlWlgÅUk2SDì4dVk_Rk

ÅdlW
eÊU Dk gk]kÆ^ 4Tª hu- eÊU5dkKWkU ŒeÊUkTª Dì ŀlĶ gt ÅdlW DkWŌ ]¤ gnWk7 UtWt
dkat WkU Dx DhSt h§ Œ 6g4Tª Dt Yk1I łY g2\d h§- Kx ÅdlWS D_¤ ^k D_k>2 dh ÅdlW hu Œ
6gDk SkÂY^ª eÊU gt hu ŒKx ÅdlWS hx dh ÅdlW hu Œ6gDk SkÂY^ª dÖSn _g 4a2Dk_ gt hu Œ
lKg Dk_R Dt Ĭk_kÅdlWDì8ÂY l°hxdh ÅdlW hu Œ 6gDk SkÂY^ªeÊUelĉ gt hu ŒÅdlWS
hxWt Dk \kd ÅdlW hu Œ4\mÓ^2KWgoIWk5lU 6gDt Y^kª^ h§ ŒlKg]¤ 4Tª ÅdlWS hŌ8gt
ÅdlW DhSt h§ Œ6gDk SkÂY^ª ÅdlWDkÓ^ gt hu Œ

ÅdlW
eÊUDk4Tª lgZª WkUSDhm gml]SWhéhu 4lYSn ÅdlW axD ]¤YUSTk 4TªDì
ÿSmlS D_kWtdkak SÂd h§ Œ 5WÆUdVªW Wt 4YWm _IWk
ÅdÆ^kaxD
Dt ]kÅ^] gt ÅdlW
gÌÿUk^DkÿlSYkUWlD^k Œ 5_2\ ]¤
ÅdÆ^kaxD
Dt _Il^Sk DxatD_ \mldĬkWŌ ]¤]Su³^
WhéTklD2Sn DkakÆS_ ]¤ 8glddkUY_ld_k] aFF^kC_5Ik^ª5WÆUdVªW
ÅdÆ^kaxD

Dt _Il^Sk hxWt Dt Dk_R lWldªdkU łY gt ÅdlW gÌÿUk^ Dt ÿdSªD ]kWt KkWt aFt Œ ÅdlWDx
DkÓ^kÂ]k Dt łY ]¤ ÖTklYSD_Wt dkat 5Ik^ª Dt łY]¤ 5WÆUdVªWDìÿlSķkhu Œ 5WÆUdVªW
gt Yhat \mÅdlWDìIIkª hò7 lD2Sn 8gDk Ó^dlÖTS lddtIW 5WÆUdVªW Wt hm lD^k Œ ÅdlWDk
gmVkg2[2V eÊUelĉ^Ō gt hu Œ 6gmla> eÊU elĉ^Ō Dt 5Vk_ Y_ÅdlWDkdFêD_R\mlD^k
F^k Œ 6gm ÿDk_ _g C_ 4a2Dk_Dt 5Vk_ Y_ \m ÅdlW^k1lIlĹSDìF72 Œ ÅdlWlgĦk2S eud munotes.in

Page 15

15२ - धिवन वसदयांि
UeªW STk ÖZxN lgĦk2Sgt \m Kn„k hò5 hu Œ ÖZxNhmÅdlW^ŌDk5 Vk_ hu Œ ]2lU_ Dt G2Nt ]¤
hxWt dkak ÅdlW Dk 4Wn_RW hm eÊU Dk 4Tª Ó^2lKS D_Sk hu Œ _]Rm^ C_ I]ÂDk_YoRª 4Tª
Ó^2lKS ]¤ dkam ÅdlW^k1 hm dkÖSd ]¤ ®tķ hxSm h§ Œ Dna l]akD_ ÅdlW Ó^kD_R STk UeªW UxWŌ
ÖS_ŌY_ ldetf łY gt 8ÐatEWm^ hu Œ 6gDì]h°k6WUxWŌhmÖS_Ō Y_]kWmKkSm hu Œ
\k_Sm^DkÓ^ekľ ]¤ ÅdlW gÌÿUk^Dk 8ÐatEWm^ ÖTkW>d2 ]hÂd hu Œ
ÅdlWeÊUDk gk]kÆ^ 4Tª
8¸Iå_SWkU
hu Œ
WkU >d2
ÅdlW
gk]kÆ^S3 4Tª DìŀlĶ gt >D
Uog_t Dt Y^kª^ h§ Œ 5WÆUdVªW WtlKgÅdlW lgĦk2SDxÖdmDk_lD^k hudh Ó^kD_R C_ eud
UeªW Y_ 5Vkå_S hu -

ÿT]xldĬk2gx lhdu^kD_Rk:St I ®o^]kRt[n dR¥fn ÅdlWå_lS Ó^dh_lÆS

Œ
4TkªSzdu^kD_R ®o^]kR dRŎ ]¤ÅdlW Dk Ó^dhk_ [SkSt h§ Œ®o^]kR dRª hm ÅdlWlgĦk2S Dk
]oakVk_ hu ŒYS2KlaWt]hk\kÕ^]¤
axD]¤YUC_ 4Tª Dì ÿSmSD_kWtdkat
®o^]kWWkU


DxÅdlWDhkhu Œ YS2KlaWtÅdlWlgĦk2SDt la>5Vk_\oSSÂdÖZxN
Dk 8ÐatE lD^k hu Œ
ÖZxNeÊUDk5e^hulKg]¤4TªÖZnlNS (ÿDNhxdhÖZxNhu Œ ÅdlWhm4TªDtÖZxN
ÿkDNz^DkDk_Rhu Œ
WkU
C_
ÖZxN
Dt[mIÓ^2KDÓ^2µ^g2[2Vhu Œ WkUz ÅdlWhuC_
ÖZxN ÖZnlNSeÊU^k4Tª Œ du^kD_RŌDt4Wngk_ÖZxNlWÂ^ eÊU hu STkÅdlW®o^]kReÊU
huKx4lWÂ^hu Œ ÖZxNdklU^Ōgt5W2UdVªWWtÅdlWeÊUDx úhR lD^k hulDÆSn8gt
gklhÂ^ekľ Dt4WnDoa[WkD_ Œ
ÅdlW
eÊUDk gdªÿT]ÿ^xFWd]zeSkÊUm Dt]Å^
5W2UdVªWDt^nFk2SDk_m ú2T
ÅdÆ^kaxD
]¤l]aSkhu Œ5W2UdVªW WtÅdlW g2[2Vm ÖTkYWkDx
ldlVC_ lWftVUx łYŌ ]¤ ÿÖSnS lD^k hu Œ ldlV łY ÖZxNdkU hu C_ lWftV łY ]¤ 8W
5Ik^Ŏ Dt ]SŌ Dk E2PW huKx4l\Vk C_ a±Rk gt 6S_ Ó^2KWk elĉDxWhé ]kWSt Œ
ÖZxNdklU^Ō Dt 4Wngk_8¸Iå_SdRŎDìYodkªY_Skgt®xSk Dt]W ]¤ 4Wn\d Dk g2ÖDk_ 8ÂYW
hxSk huC_YU Dt42lS] dRª Dt 8¸Ik_R Dt [kU ]W ]¤ lÖTSYUC_ 8gDt [kU YUkTªDì
ÿSmlS hxSm hu Œ 
\k_Sm^DkÓ^-g2ÿUk^Ō ]¤ÅdlW g2ÿUk^ Dk ÖTkW 4lS ]hÂdYoRª hu Œ 5W2UdVªW WtÅdlWDxhm
DkÓ^Dì5Â]k]kWkC_ÅdlW Dk g2[2V Ó^2KWk elĉ gtÖdmDk_lD^k Œ ÅdlWDìYå_\kfk
UtSt hò> 5Ik^ª ldĵWkT Wt gklhÂ^UYªR ]¤ laEk hu

dk¸^kTª gt 4lVD_]Rm^^k I]ÂDk_D Ó^2µ^kTª Dx ÅdlW DhSt h§ Œ

6gDk4l\ÿk^ ^hhu lD ÅdlW ]¤ Ó^2µ^kTªSxhxSkhm hulDÆSn Dtda 6SWk hmY^kªĮWhé hu
8g ÿSm^]kW 4TªDxdk¸^kTª gt 4lVD]hÂdYoRªhxWk\m4Ytl±Shu Œ ^hk1 Ux[kS¤ ]hÂdYoRª
h§-
 4TªDk 4YWt Dx FyR [WkWk C_ eÊU Dk 4YWtDxFyR[WkWk Œ 
 >D4Æ^4Tª ldetf DxÓ^ĉÓ^2lKSD_Wk Œ 6gm Ó^2lKS hxWtdkat4Tª Dxdt
ÿSm^]kWDìg2²kUtSt h§ Œ 6gÿSm^]kWDk 4Tªhu\klgS^k5axlDS4Tª Œ munotes.in

Page 16

16कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
5Ik^ª ]Ì]N >d2 Y2lPS _kKKFÆWkT8°]x°] DkÓ^ łY ÅdlW (DkÓ^) Dt la>ÿk^3
5W2UdVªW Dìhm YnW_kdpl° D_St h§ÅdlWDì^hYå_\k fk6gÿDk_Ux4l\ÿk^Ō gt^nĉ ]kWSt
h§ Œ 
 Khk1eÊU >d2 4Tª 4YWtDx4ÿVkW[WkD_8gÿSm^]kW Ó^2µ^)4Tª DxÓ^ĉ D_¤dh
ÿSm^]kW 4Tª ldetf ÅdlWhu Œ 
 Khk1dk¸^kTª gtÓ^2µ^kTª 4lSel^S^k 8ÂDfªÿVkWhxdhÅdlW hu Œ 5W2UdVªW
ÿSm^]kW4Tª Dx hmÅdlW ]kWSt hò> DhSt h§lD]hkDld^ŌDìdkRm ]¤ dk¸^kTª gt l\ÆW
ÿSm^]kW 4Tª DnJ C_ hmdÖSnhuKx ÿlgĦ 4a2Dk_Ō4TdkÿSmS hxWt dkat 4Æ^
FnRklU SÂdŌ gt l\ÆW gnÆUå_^Ō Dt akdÁ^ Dt g]kW4a2Dk_klU) gt 4aF hmÿDkleS
hxSk hu lKg ÿDk_ gn2Uå_^ŌDk gŏU^ªg]ÖS42FŌ gt YpTDlUEk7UtSk hu8gmÿDk_
ÅdlW \m DkÓ^ Dt g[ łYŌ ]¤ 4YWkYpTDz 4lÖSÂd_ESk hu Œ ÅdlWDkÓ^dhldleĶ
ÿDk_ Dk DkÓ^ hu lKg]¤ eÊU C_ 4Tª 4YWtÖdłYDxlJYk> hò> 8g 4Tª Dx
4l\Ó^ĉ D_St h§ Kx DkÓ^ Dk Y_] _hÖ^ hu Œ 4S3^hldleĶ ÿDk_ Dk 8°] DkÓ^ hu Œ 
4WtD 5Ik^Ŏ Wt ÅdlW lgĦk2S Dk ÿ[a g]TªW lD^k lKW]¤ lWÌWlalES ÿ]nE h§5Ik^ª
4l\WdFnĮ Wt ÅdÆ^kaxD Y_
axIW
emfªD gt>D ÿy… NmDk laED_ ÅdlW Dt]hÂd Dx
lWłlYSlD^kKxÅdÆ^kaxDaxIW DkÓ^axD axIW Dt Wk]gt ÿlgĦ hu Œ ÅdlWdkUm 5Ik^ª
]Ì]N Wtdé eSm ]¤ 4YWt 4DkNz^ SDŎĬk_k^h]SÿlSYklUS lD^k lD Ó^2KWkDk 42S\kªd
4l\Vk C_ a±Rk ]¤ Whé hxgDSk Œ ^hÖdS2ý eÊUdpl° hu Œ Ó^2KWk Y_5Vkå_SÅdlW-
lgĦk2S Dì 6ÆhŌWt YoRª ÿlSķk Dìhu Œ 6Æh¤ ÅdlW ÿÖTkYD Y_]kIk^ªDhk F^k hu Œ Y2ldĵWkTWt
’déeSm]¤ 6g lgĦk2SDkYxfRlD^k6ÆhŌWt
gklhÂ^ UYªR
]¤ÅdlWC_ FnRm\oSÓ^2µ^Dk
ldÖSpSlddtIWlD^kSTkÅdlWC_Ó^2KWkDì]h°kÖdmDk_Dì Œ Y2. ldĵWkT_gdkUmhxSt
hò>\mÅdlW]SDtÿ[a g]TªD5Ik^ªh§ Œ Y2lPS_kKKFÆWkT Wt•déeSm]¤ ÅdlWlgĦk2S
DkYxfRD_Sthò> ÅdlWDkÓ^Dx 8°]x°] DkÓ^ Dhk Œ6ÆhŌWt _gklUÅdlW Dx
4g2aà^ø]hmW ]kWD_g2aà^ø]Dx\mÖdmDk_lD^kŒ Y2KFÆWkTWt ÅdlWDt4WkdÔ^D
\tUŌDx4]kÆ^GxlfSD_6glgĦk2S Dx 4lVDÓ^kdhkå_D[Wk^k Œ Y2.KFÆWkTÅdlW
ÿÖTkWDt42lS]ÿy… 5Ik^ª hò> Œ \xK_kK Wtep2Fk_ÿDke ]¤ÅdlWDklddtIWlD^kSTk
SkÂY^ªelĉDxÅdlW gt 4l\ÆW]kWD_6gDt42SFªS hmÅdlW Dk lddtIW lD^k Œ 6ÆhŌWt
SkÂY^ªDtSmW\tUlD>4l\Vm^]kWÿSm^]kWC_ ÅdlWłY SkÂY^ªŒ\xKSkÂY^ª Dx hm
DkÓ^]¤ÅdlW]kWSt h§ Œ 6gDt 4Wngk_ ÅdlW^k Ó^2µ^kTªSkÂY^ª gt 4l\ÆW hu Œ 5W2UdVªW Wt
ÖdmDk_lD^klDÅdlWDkÓ^gdō°] DkÓ^hu Œ FnRm\oS Ó^2µ^ ]Å^]DkÓ^ hu STk Ó^2µ^hmW
DkÓ^4d_^k4®tķ DkÓ^ hu Œ 6gÿDk_dk¸^kTª gt4lVD 8ÂDpĶ Ó^2µ^hmldĬkWŌDt Ĭk_kmunotes.in

Page 17

17२ - धिवन वसदयांि
ÅdlW Dhm F^m hu Œ ÅdlWDkÓ^Dk g2[2Vdk¸^kTª Ó^2µ^kTª gt hu4S3 ÅdlW Dt ÖdłY Dx g]LWt
Dt la>eÊUelĉDxKkWWk 5dÔ^D hu Œ
ÖToa łY]¤ eÊU Dk 4Tª ÅdlWdk³^YU DTW 5lU \m hxSk hu Œ eÊU Dìelĉ 4gm] hu Œ
lKg elĉ Dt Ĭk_k eÊU Dk 4TªFS ÿ\kd Y„Sk hu dhm eÊUelĉ DhakSm hu ^k eÊU Dk 4Tª
[xVD_kWt dkam elĉ hm eÊUelĉ hu Œ eÊUelĉ^k1 SmW h§
 4l\Vk
 a±Rk
‘ Ó^2KWk Œ 
6WDt g2[2V gt SmW ÿDk_ Dt eÊU hxSt h§dkIDa±D C_ Ó^2KD Œ SmWÿDk_Dt 4Tª hxSth§
dk¸^kTªaà^kTª >d2 Ó^2µ^kTª Œ 
 4l]VkdheÊUelĉlKggt ]n´^4TªDk[xVhxSkhu 4l\VkDhmKkSmhu Œ lKg
eÊUgt]n´^kTª Dk[xVhxdhdkIDDhakSk huSTk8ggtlWDaWtdkak]n´^kTª
dk¸^kTªhxSkhu Œ 4l\VkDtĬk_kSmWÿDk_DteÊUŌDì4l\Ó^lĉhxSmhu
ł…
^ylFD
‘^xFł…k ł…
?gteÊUlKgDìDx7 Ó^nÂYl°WhxKugtYen ^ylFDlKgDì Ó^nÂYl° hx C_ Kx
ÿDplS ÿÂ^^Dt^xF gt [WSt h§ Œ KugtYenSnÐ^ Œ 
^xFł…dt eÊUKx^ylFDhxSth§lZ_\m8WDk4Tªł…hxKugtYenYlS Œ 
 a±Rk ]n´^kTª ]¤ [kVk hxWt Y_ łl… ^k ÿ^xKW Dt ghk_t8ggt g2[2lVSKhk1 Y_ 4Æ^
4Tª al±S hxSk hu dhk1 Y_ a±Rk elĉ hxSm hu Œ 8Ukh_R
]t_kDn°ket_ hu Œ ^hk1
]n´^kTª [klVS hxSk hu Œ Dn°ket_ Dugt hx gDSk hulD2Sn ÿ^xKW gt 4Tª lWDak lD
5dkK ]¤ C_ \^2D_Sk ]¤ et_ g]kW hu Œ 
‘ Ó^2KWk  Ó^2KWk gt 5e^ ldetf łY gt ÖYĶ D_Wk Œ gklhÂ^ UYªRDk_Y2ldĵWkT Dt
eÊUŌ]¤4YWk4YWk 4Tª [xVWD_Dt 4l\Vk 5lU dpl°^Ō Dt ek2ShxWt Y_lKggt 4Æ^
4Tª Dk [xVWhxSk hudheÊU ]¤STk 4TkªlUD ]¤ _hWtdkam dpl° Ó^2KWk DhakSm hu Œ
^h dh elĉ huKx [kĻ gŏU^ª Dt _te]m YU¥ Dx hNkD_ DkÓ^ Dt dkÖSldDakdÁ^Dx
Ó^ĉ D_Sm hu8gt Ó^2KWk DhSt h§ Œ munotes.in

Page 18

18कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
8Ukh_RkTª- @lZg]¤ [uOk hò5 Dx7 4lVDk_m 4YWt ³aDª gt Dht
]§ Kk _hk hó1 Sx 8gDk 4Tª
hò5lD4[ @lZg Dk Dk] Sn] gÌhkax Œ dÖSnS3 6gm Ó^2KWk elĉ Dk ÅdlWg2ÿUk^]¤
gdkªlVD ]hÂd hu ŒeÊU C_ 4Tª UxWŌhm Dk Ó^kYk_ Ó^2KWk]¤ _hSk hu Œ 6g Dk_R Ó^2KWk Dt
UxłY h§ -
ekÊUmÓ^2KWk5Tê Ó^2KWk
 ekÊUm Ó^2KWk : ^hk1 eÊUDìÿVkWSkh§4TkªSz eÊU ldetf DtDk_RÓ^2µ^kTªlWDaSk
hu Œ ^hUxÿDk_DìhxSm hu
D) 4l\Vk]oakekÊUmÓ^2KWk
E) a±Rk]oakekÊUm Ó^2KWk
 5Tê Ó^2KWk:Khk1Y_Dx7\m eÊU³^Ō W hx lDÆSn4Tª ]¤42S_WhéY„Skdhk1 5Tê
Ó^2KWk hxSm hu Œ ^heÊUelĉdĉk dk³^5lUDì ldetfSk Dt Dk_R Ó^2µ^kTª Dì
ÿSmlS D_kSm hu Œ
Ó^2KWk Dì ÿVkWSk Dt 5Vk_ Y_ ÅdlW lgĦk2S Dt 42SFªSDkÓ^Dt SmW \tU lD> h§
ÅdlWFnRm\oSÓ^2µ^‘4d_
Khk1dk¸^kTªgt 4lVD ]hÂdYoRª Ó^2µ^kTª hxdhÅdlWDkÓ^ hu Œ Khk1dk¸^kTª Dì 4Yt±kÓ^2µ^kTª
D]I]ÂDk_hxdh FnRm\oS Ó^2µ^ DkÓ^hxSk hu Œ Khk1 Ó^2µ^kTªWhéhxSkhudh 4d_DkÓ^ hu Œ
6W SmWŌ ]¤ ÅdlWDkÓ^ 8°]FnRm\oSÓ^2µ^DkÓ^ ]Å^] STk 4d_ DkÓ^DxgkVk_R]kWk
KkSkhu Œ a±Rk]oak ÅdlW (4lddl±Sdk¸^ÅdlWlKgDt]oa ]¤ a±Rk hx4TkªSzaà^kTª gt
Ó^2µ^kTª Dì ÿSmlS hxSm hu ^hk1 Ó^2µ^kTªaà^kTªY_5l®S_hSkhu 4S3 ^h a±Rk]oakÅdlW
DhakSmhu Π6gDt Ux \tU
4TkªÆS_g2øl]S4Â^2SlS_ÖDpS
 4TkªS_ g2øl]S dk¸^ ÅdlW lKg ÅdlW]¤dk¸^kTª4YWk YoRª lS_x\kd W D_Dt 4YWk
4Tª_ESthò>\m4Æ^4Tª ]¤ g2ø]RD_Sk hu dh 4Tk«S_ g2øl]S ÅdlW hu Œ 8Ukh_R-
Sx³^k4[ak >1 gUud 4[ak>1 hm h§ [tIk_m Œ ^hk1 Uog_m [k_
4[ak
eÊU 4YWt ]n´^kTª
ľm ]¤[klVS hxD_ 4YWt 6g ak±lRD 4Tª Dx ÿDN D_Sk hu lD dt 4[ak>1 h§ 4TkªSz
lW[ªa h§ Œ 6ggt ^h ÅdlWS hxSk hu lD8WDt gUk Y_kVmW5Â]_±k]¤ 4g]Tª ^kU^k
DkYkýWhéhxWkIklh> Œ ^hk1 Kx aà^kTªlD^kKkSk hu dhdk¸^kTªDkłYk2S_ ]ký hu Œ 
 4Â^2SlS_ÖDpSdk¸^ÅdlWlKg ÅdlW ]¤ dk¸^kTª Dk gdªTkÂ^kFhxKkSkhudh 4Â^2S
lS_ÖDpS dk¸^ ÅdlWhu Œ ^ha±Ra±Rk Y_ 5Vkå_S hu Œ ^Tk
gDa _xB2 gt hkT
Ygk_aoNSk 6V_ ax\Fph-Ĭk_
^hk1 dk¸^kTª gdªTk[klVShu Œ _xB2 gt ax\DkhkTmunotes.in

Page 19

19२ - धिवन वसदयांि
Ygk_WkC_G_ -Ĭk_aoNWk>DU]4g2\dhuŒaà^kTªhuax\mDkg]ÖSDx]aC_
DOx_gkVWŌgtY_Dì^þÓ^Dx5Â]gkSzD_WkŒ6ggtÿ^xKWłYÓ^2µ^hu-ax\^k
SpÕRkDk5Â]SplĮDtla>UuÆ^ÿUeªW^k[akSzg[DnJD_gDWtDì±]SkŒ6ggt
YUkTªDk4Tª4Â^2SlS_ÖDpShxKkSkhuŒ4l\Vk]oakÅdlW(lddl±SkÆ^Y_dk¸^
ÅdlWlKgDt]oa]¤4l\Vk4TkªSzdk¸^kTªg2[2Vhx4TkªSz4l\Vk]oak]¤gmVt4l\Vt^
4TªgthmÓ^2µ^kTªÅdlWShxSkhu6gÅdlW]¤Ó^2µ^kTªdk¸^kTªY_5l®S_hSkhuŒ
6gDtUx\tUh§
g2aà^ø]Ó^2µ^ÅdlW
4g2aà^ø]Ó^2µ^ÅdlW^k_gÅdlWg2aà^ø]Ó^2µ^ÅdlWKhk14l\VkĬk_k
dk¸^kTªDkÖYĶ[xVhxWtY_ø]gtÓ^2µ^kTªg2al±Shxdhk1g2aà^ø]Ó^2µ^ÅdlW
hxSmhuŒ6gt4Wn_RWÅdlW\mDhkKkSkhuŒ4Wn_RWDk4TªhuYmJtgthxWtdkamFo2KŒ
lKgÿDk_G2NtY_IxND_WtgtN2Dk_Dt[kUL2Dk_goà]gtgoà]ÖYĶgnWk7Y„Smhu
8gmÿDk_6gÅdlW]¤dk¸^kTªgtÓ^2µ^kTª\mÖYĶhxSkhuŒ6gDtSmWÿVkW\tU]kWt
KkSth§-
eÊUelĉ8ĩd4Wn_RWÅdlW
4Tªelĉ8ĩd4Wn_RWÅdlW
‘eÊUkTªl\^elĉ8ĩd4Wn_RWÅdlWeÊUelĉ8ĩd4Wn_RWÅdlWK[dk¸^kTª-[xV
hxWtDt[kUÓ^2µ^kTªDk[xVlKgeÊUĬk_khxSkhu8gDt[xVD_kWtDìelĉDtda
8gmeÊU]¤hx8gDtY^kª^dkImeÊU]¤WhéS[eÊUxĩd4Wn_RWÅdlWhxSmhuŒ
6gDtIk_\tUh§
DYUFSdÖSnÅdlW
Edk³^FSdÖSnÅdlW
FYUFS4a2Dk_ÅdlW
Gdk³^FS4a2Dk_ÅdlWYUFSdÖSnÅdlWDk8Ukh_RlWÌWlalEShu
KxYhk„DxSx„Zx„D_ _kh[WkSkKmdWlW]ªadhmgUkKx5Ft[…SkYhk„gt
lWDaWtdkakKmdWYkWm lW]ªahxSkhu-^hdk¸^kTªhò5ŒKmdWŒeÊUDtlĴĶhxWt
gt^hÓ^2µ^kTªlWDaklDdhm]WnÕ^YldýdFlSemahuKxYhk„KugmldYl°^ŌDx
_ŏUD_5Ft[…Skh§^hk1
KmdW
eÊUgt]kWdKmdWDk[xVhò5 dhdÖSnłYhmhuŒ
4S3^hk1\mKmdWYU]¤hxWtgt^hÅdlWYUFShuŒ
munotes.in

Page 20

20कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
 dk³^FS eÊUelĉ ]oaD g2aà^ø]4a2Dk_ÅdlWDk8Ukh_R lWÌWdS hu
I_W V_S lI2Sk D_S \x_ W \kdt gx_
gn[_WDxQo2QS lZ_S DldÓ^l\Ik_mIx_
^hk1I_WlI2Sk\x_gx_gn[_W lĴĶ h§ STk DldÓ^l\Ik_mIx_6W SmWŌ Dt
lø^k^nĉ hxD_ ldetfR hxSt h§ Œ Kugt gn[_W Dk Dld Dt gkT gn2U_ dRªÓ^l\Ik_mDt Y±
]¤ gn2U_ _2FC_ Ix_ Dt gkT gxWkSmWŌ Qo2QSt _hSt h§ Œ 
 4a2Dk_ ÅdlWKhk1ldleĶeÊUÿ^xF Dt Dk_RÿVkWłY gt 4a2Dk_Dk[xVhx8gt
4a2Dk_ÅdlWDhkKkSkhu Œ 
[2Uy ]nlW YU D2K_k]k^WKtlh2lW_\^8gE_gnDx]a]2KnUxf_lhSUofWglhSdÖSn
ÅdlWdkÐ]mlD Dt ]hÂdDkÿlSYkUW hu Œ ^h_k]k^R]¤E_UofRDìDTkgt^nĉhu
lDÆSn gE_gnDx]a>d2Uxf_lhSUofRglhS ]¤ld_xVk\kg4a2Dk_Ó^2µ^hu Œ gE_
gt4Â^2SDDªe>d2 E_DìDTkglhSSTk UofRglhS 4TkªSUxf^nĉ^kE_Dt \k7
UofRDìDTk DtgkT) 6g]¤UxWŌ 4TªUxldleĶeÊUŌ Y_5Vkå_Sld_xVk\kg4a2Dk_
DxÓ^ĉD_Sth§4S3 ^hk1 eÊUelĉ8ĩd Dt42SFªS4a2Dk_ÅdlWhu Œ 
4Tªelĉ8ĩd 4Wn_RWÅdlWÖdS3g2\dm)Khk1 eÊUYå_dSªWDt[kU\m 4TkªSz8WeÊUŌDt
Y^kª^dkIm eÊUŌDt Ĭk_k \mÓ^2µ^kTªDk [xV hxSk _htdhk14Tªelĉ8ĩd 4Wn_RWÅdlW hxSm h§
6gDt ]n´^SmW \tU h§ŒÖdS3 g2\dmDldÿy…xlĉ‘DldlW[Ħ]kWYkýÿy…xlĉlgĦ
6W]¤ gt ÿÂ^tD Dt Ik_ \tU hxSt h§ŒDdÖSn gt dÖSnÅdlWEdÖSn gt 4a2Dk_ ÅdlWF
4a2Dk_ gt dÖSn ÅdlWŒG 4a2Dk_gt 4a2Dk_ÅdlWdÖSn gt dÖSn ÅdlW8Ukh_RŒ
DxlN]WxKaKk dW
hk_t Œ gn]nlE! Dhhò Dx 5lh2 SnÌhk_t
‘gnlW gWth]^ ]2Kna[[kWm
’) gDnlIgm^ ]W ]h1 ]ngnDkWm Œ 
úk]dVnB2 Dt ÿij Dx gnWD_ gmSk Dk g2DxI D_Wk C_ ]nÖD_kWt ]¤
_k]
DkYlS hxWk Ó^2µ^ hu Œ
4S3^hk1 Y_ dÖSn gt dÖSn ÅdlW hu Œ dÖSn gt 4a2Dk_ ÅdlW Œ
''laEY…YU Yk^x [„x\^x\xFadamW 
KFSg [kQz^x Sx Dhk1KxW Utg-_lSDìW Œ''
^hk1 Y_YUYkWk
dÖSn łY dk¸^kTª Ĭk_k Ute\lĉ Dt l[Wk ^t g[ 8ÆWlS^k1 Ó^Tª h§^h Ó^2µ^kTª
lWDa_hkhu4S3 ^hk1dÖSn łY gt ldWxlĉ 4a2Dk_ Ó^2µ^hu Œ 4a2Dk_ gt dÖSn Ó^2µ^
''L_Y„Sk KmdW Pkam gt ]§ YSL„ Dkgk KmRªYkS Œ
Dtda-Dtda KF52FW]¤akWt lZ_ gt ]Vn Dkÿ\kS ŒŒ'' 
^hk18Y]kC_łYD4a2Dk_Ĭk_k^hdÖSnÓ^2µ^lWDaSkhulD]_RWdKmdWakSkhu
³^ŌlDYnWKªÆ]lWlIJShu Œ 4S3^hk1 4a2Dk_gt dÖSnÓ^2µ^hu Œ 4a2Dk_gt4a2Dk_ÅdlWmunotes.in

Page 21

21२ - धिवन वसदयांि
''U]DSU_YWU_YUå_UmY lgEkUnlSUthŒ
dhŀ…6DlUlglUYS^h]pUnUglUglWgWthŒŒ''
^hk1UmYlgEkUnlS]¤8Y]ka2Dk_huC_[kU]¤Ó^lS_tDka2Dk_hu³^ŌlDīnlSDxUmYleEkDt
8Y]kWgtW[k2VkKkSkSxUYªR]¤6g]¤ldetfSkW5SmC_WhmÓ^lS_tDDxÿ®^l]aSkŒ
ÖdS3g2\dmDldÿy…xlĉ KxdÖSnDtdaDld^ŌDìDÐYWk]kýgthmlgĦhxSmhu
Ó^kdhkå_DłY gt8gDìÿÂ^±lglĦWhxKugt-Da2DDk_2FDkak]kWWkld_h]¤KaWk
VWDkDkakhxWk Œ‘DldlW[Ħ]kWYkýÿy QxlĉlgĦKhk1DldDtlW[Ħ]kWYkýDìÿy…
(DlÐYS)8lĉĬk_klDgmdÖSn^k4a2Dk_DkÓ^2µ^[xVhxSkhuŒ^Tk
''Vo]Vn52_tDkK_Dk_th]hml[D_k_t[kU_Œ
[UW_kKDtdm_[hkUn_YkdgDt8„StZRV_ŒŒ''
^hk1[kUaDxYkdg Dt8„StZRV_STk]UW_kKDtdm_[hkUn_5lUdk¸^DldlW[Ħ]kW
YkýÿyQxlĉhu[kUaŌDk4YWtDxDk]xĥmYD ld_hRmDtg2SkYDk_DDhWkdÖSnłYÓ^2µ^
Dk[xVD_kSk huŒ
4g2aà^ø]Ó^2µ^ÅdlW^k_gÅdlW
Khk1Y_dk¸^kTªúhRD_WtDkø]al±SWhéhxSk lD^hdk¸^kTªhuC_8gDt[kU^h
Ó^2µ^kTªhudhk1^hÅdlWhxSmhuŒ5Ik^ª5W2UdVªWWt6gteSYýgoIm\tUgtg]Lk^khulD
lKgÿDk_D]a]¤^hlWlIJSD_Wk4lWlIJShulDDyWgkYýgolIDkĬk_kD[l[Ħhò5
K[lDl[ĦhxWk4lWdk^ªSkhuŒ8gmÿDk_lDgm_IWkDxY…D_ld\kdWn\kdg2Ik_mDtg2^xF
gtYkODDt]W]¤D[_g8ÂYÆWhò5^hDhWkDlOWhulDÆSn_glWÕYl°hò7^h
dkÖSldDSkhuŒ4TkªSz_gDìÿSmlS]¤ø]Kł_mhulDÆSn^hal±SD_WkDìD[ hò7
_glWÕYl°^h4g2\dhuŒ
4d_DkÓ^lIýDkÓ^ÅdlWDk _Dt]S]¤^hSmg_tÿDk_DkDkÓ^hulKg]¤Ó^2µ^kTªWhé
_hSkŒDtda4a2Dk_eÊU^xKWk5lUDkgŏU^ªUtEkKkSkhuŒÅdlWDìŀlĶ]¤6gDkÓ^
Dkg[gtD]]hÂdhuŒ
ÅdlWDkÓ^Dì5Â]k
ÅdlWlgĦk2SDk_5Ik^ª5W2UdVªWWtKhk1DkÓ^]¤dk¸^kTªC_aà^kTªgt4lVD_]Rm^
C_I]ÂDk_YoRª4TªÓ^2lKShxdhk1ÅdlWDìg°k]kWmhuŒlKgÿDk_lDgmgn2U_mDt42F
ÿÂ^2FDtgŏU^ªgtl\ÆWakdÁ^DìYpTDzg°kldī]kW_hSmhu8gmÿDk_]hkDld^ŌDì
dkRm]¤dk¸^4Tªgtl\ÆWDnJI]ÂDk_YoRª4TªhxSkhuŒ^hÿSm^]kW4TªhmÅdlWhuŒ^hm
ÅdlWDkÓ^Dì5Â]khuŒ4a2Dkå_DŌWt]kWkhulDDkÓ^]¤4DlTSC_ÿSm^]kW4Tªhm
]oadÖSnhuŒ6gDk[xV4l\VkC_a±RkgtWhéhxYkSkhuŒÓ^2KWkelĉhmDkÓ^DtFoQkTª
Dk[xVD_kgDSmhuŒÅdlWlgĦk2SDìÖTkYWkDtgkT\k_Sm^DkÓ^lI2SWDìgoà]S]
lÖTSSDYhò1IF^khuŒmunotes.in

Page 22

22कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
’ÅdlWDt\tU
Ó^2KWk Ó^kYk_ gt ÿkĮ 4Tª hm ÅdlW hu Œ ÖToa łY gt ÅdlW Dt Ux \tU h§-
 4l\Vk]oak ÅdlW
a±Rk]oak ÅdlW
 4l\Vk]oakÅdlW-
Khk1 gmVt dk¸^kTª Ó^2µ^kTª gt hm ÅdlWS hx KkSk hudhk1 4l\Vk]oak ÅdlW hxSm hu Œ
4l\Ó^lĉ \tU gt 4l\Vk]oak ÅdlW Dt Ux 8YdFª h§-
 g2aà^ø]ÅdlW  4g2aà^ø]ÅdlW
Khk1 dk¸^kTª Dt ÖYĶ [xV Dt [kU Ó^2µ^kTª Dì ÿSmSmhx dhk1 g2aà^ø]ÅdlW hxSm hu
C_ Khk1 dk¸^kTª C_ Ó^2µ^kTª gkT-gkTÅdlWShŌ dhk1 4g2aà^ø]ÅdlW hxSm hu Œ
 a±Rk]oakÅdlW-
Khk1 Ó^2µ^kTª aà^kTª Y_ 5Vkå_S hxSk hu dhé a±Rk]oak ÅdlW hxSm hu Œa±Rk]oak
ÅdlW Dt \m Ux \tU hu-
4TkªÆS_g2øl]S dk¸^ÅdlW
4Â^ÆS lS_ÖDpS dk¸^ÅdlW
4TkªÆS_g2øl]S dk¸^ÅdlW ]¤ dk¸^ Tx„k-gk hm 8Ytl±S hxSk huK[lD 4Â^ÆS
lS_ÖDpS dk¸^ÅdlW ]¤ dk¸^kTª YoRª łY gt 8Ytl±S hxSk hu Œ^ha±Ra±Rk Y_
5Vkå_S hu Œ
“ÅdlWlgÅUk2SDk]hÂd
ÅdlW lgĦk2S DkÓ^ekľ Dk [„k ldeU lgĦk2S hu Œ6gmla> Dhk KkSk hu lD ÅdlW >D YoRª
lgĦk2S hu ³^ŌlD 6g]¤ _g STk 4a2Dk_ Dk Sx g]kdte hu hm gkT hm 6gDt 42SFªS4Æ^DkÓ^
lgĦk2SŌ Dt SÂd \m g]klhS h§ Œ lh2Um DkÓ^ekľ ]¤ 6g lgĦk2S Dx [_k[_ ]kÆ^Sk l]aSm _hm hu
Œ ^īlY _mlSDkamW 5Ik^Ŏ Dk >D [„k g]nUk^ YodªdSê _g C_ 4a2Dk_ lgĦk2SŌ gt ÿ\kldS
_hk hu STklY 6g Dka Dt 4WtD 5Ik^Ŏ Wt ÅdlW lgĦk2S Dt ÿlS 8Uk_Sk [_Sm hu Œ5VnlWD
Dka ]¤ \m lh2Um ]¤ ÅdlW lddtIW Dì lUek ]¤ SmW 5Ik^Ŏ Dt Wk] ldetf łY gt la> Kk gDSt h§-
5Ik^ª _k]I2þ en³a5Ik^ª _k]UlhW l]® C_ Pv. WF¤þ Œen³a Km dk¸^kTª ]¤ hm I]ÂDk_
]kWSt h§ STk dÖSnÅdlW C_ 4a2Dk_ÅdlW Dt _g ÿRd hxWt Y_ 8Æh¤ DkÓ^ Dì Yå_lV ]¤ úhR
D_St h§ Œl]®Km Wt ÿkImW YĦlS Y_ ÅdlW Dk lddtIW lD^k hu C_ Pv³N_ WF¤þ Wt _g STk munotes.in

Page 23

23२ - धिवन वसदयांि
ÅdlW lgĦk2SŌ ]¤ g]Æd^ ÖTklYS lD^k hu Œ 5VnlWD Dka ]¤ W> gklhÂ^ Dt Yå_ÿtà^ ]¤ ÅdlW
Dx ldetf ]kÆ^Sk l]am hu ŒÓ^2µ^ Dì ldVkB2 Dk YpTD ldDkg 6g [kS Dk Oxg ÿ]kR hu Œ
6gmla> 5VnlWD gklhÂ^ lI2SDŌ Wt ÅdlW Dì 4lWdk^ªSk Dx lgĦ D_Wt Dk Yo_k ÿ^ÂW lD^k 
hu Œ 6gm ldDkg ø] ]¤ ÅdlW lgĦk2S lW_2S_ YnĶ hxSk F^k hu Œ_g C_ 4a2Dk_ 5K \mÅdlW
lgĦk2S Dt 5Vk_ ÖS2\ hu Œg2\dS3 6gla> _gÅdlW C_ 4a2Dk_ÅdlWDlÐYSDìF7 Œ
Pv.WF¤þ Dt 4Wngk_ ÅdlW lgĦk2S Dì gdª]kÆ^Sk Dk ]n´^ Dk_R ^h hu lD 4Æ^ g\m ÿIlaS
lgĦk2SŌ Dk g]kdte ÅdlW ]¤ hx KkSk hu Œ6g lgĦk2S Dì ]h°k 6g [kS ]¤ UtEmKkgDSmlD
6gDt [kU ÿlSYklUS hxWtdkat døxlĉ >d2 ClIÂ^ lgÅUk2S \m DkÓ^ a±Rk Dì Yå_lV gt [kh_
W Kk gDt C_ W Dx7 Y_dSê 5Ik^ª Dt ]oa ÖdłY Dx ldDpS hm D_ gDk Œ6gÿDk_lWlIJS
łY gt ÅdlW lgĦk2S >D YoRª lgĦk2S Dhk Kk gDSk hu ŒlKg]¤ _g STk 4a2Dk_ Dk Sx g]kdte
hx hm KkSk hu4Æ^ DkÓ^ lgĦk2S \m SklÂdD łY gt g]klhS hx KkSt h§ Œ
”gk_k2e
5W2UdVªW Wt 4a2Dk_ _mlS C_ _g Dt ÖTkW Y_ ÅdlW SÂd Dx 4lVD ]hÂd lU^k Œ 8WDt
4Wngk_ ÅdlW DkÓ^ Dk 52Så_D SÂd Sx hu hm4lWdk^ª STk Ó^kYD SÂd \m hu Œ 6gla> 6gt
8ÆhŌWt DkÓ^ Dì 5Â]k GxlfS lD^k ŒÅdlWlgĦk2S >D gkdªKWmW lgĦk2S hu C_ DkÓ^ Dt ]oa
SÂdDx4lVD gZaSkYodªD5Â]gkSlD>hu Œ 6g]¤ DldSk Dk aà^ 4Tª [xV ]ký Whé hu
lD2Sn Yå_emaD ]¤ g2dtUWk KFkWkC_ 8WDt ŃU^ DkldÖSk_ D_ 8gt ldĵ ŃU^ ]¤ l]ak UtWk \m
hu Œ ÅdlWlgĦk2SDìg[gt [„m ldetfSk ^h _hm hu lD 6gWt 4YWt 42SFªS _g4a2Dk_
døxlĉ_mlS5lUg]ÖS DkÓ^ lgĦk2SŌ Dt ]oa SÂdŌ Dk g]kdte D_ la^k6gDt gkThm
6gDk ÿlSYkUW \m ldÖSk_ Dt gkT hò5 hu Œ E2PW ]2PWĬk_k^h4lSYnĶhxD_ >D gdª]kÆ^
DkÓ^ lgĦk2S DtłY]¤ÿlSlķS hò5hu Œ 6gDt 4g2´^\tUÿ\tU h§ C_^hDkÓ^DìÓ^kYDgt
Ó^kYDC_goà]gtgoà]ldetfSkB2Dx4YWt]¤ g]tNatSk hu Œ 
•UmGō°_mÿij
ÅdlW Dì Yå_\kfk UtD_ 4dVk_Rk >d2 ÖdłY Y_ ÿDke Pkla> Œ 
eÊUelĉ Dì IIkª DìlK> Œ
‘ÅdlW Dt \tU ÖYĶDìlK> Œ 
’ÅdlW Dt4Tª >d2 ]hÂd Y_ ÿDke Pkla> Œmunotes.in

Page 24

24कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
–aGn°_m^ÿij‘—
ÅdlW lgĦk2S Dt ÿdSªD hu?
ÅdlW eÊUDkgk]kÆ^4Tª hxSk hu?
‘a±Rk- ]oakÅdlW Dt lDSWt \tU hxSt hu "
’ÅdlW Dt lDSWt \tU hxSt hu"
“ÅdlW lgĦk2S Dt g]TªD 5Ik^ŎDt Wk]lalE>?
—g2U\ªYnÖSD¤
\k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^DkÓ^ekľDìYhIkW -ÿxhå_]xhW
\k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ lgÅUk2S- FRYlSI2þ FnĮ
‘\k_Sm^DkÓ^ekľDk6lShkg - \Fm_Tl]®
’\k_Sm^DkÓ^ekľ Dì Y_2Y_k- Pv WFtÆþ
“\k_Sm^DkÓ^ekľ - lWek4údka
”)ClIÂ^ Dt lDSWt Y± hxSt hu "
•)YkIJkÂ^ DkÓ^ ekľ Dt lDg ldIk_D ]¤ ClIÂ^ Y_ IIkª Dì hu "

ٟٟٟٟٟٟ
munotes.in

Page 25

256Dk7
‘
ClIÂ^lgÅUk2S
6Dk7DìŁY_tEk
‘Ž8ĥtÔ^
‘ÿÖSkdWk
‘ClIÂ^ Dì Yodª-Y_ÌY_k
‘‘ClIÂ^ lgÅUk2S Dì 4dVk_Rk
‘’ClIÂ^Dkÿ^xKW 
‘“ClIÂ^ Dt \tU
‘”ClIÂ^ lddtIW
‘•YkIJkÂ^DkÓ^ekľC_ClIÂ^ 
‘–gk_k2e
‘—UmGō°_mÿij
‘Žg2U\ª YnÖSD¤
8ĥtÔ^
ƔClIÂ^ Dt 4Tª STkÖdłYDx g]L gD¤Ft Œ
ƔClIÂ^Dt ÿ^xKW Dx g]L gD¤Ft Œ
ƔClIÂ^Dt\tUŌ gt Yå_lIS hx gD¤FtClIÂ^ Dì g]Ö^kB2 Dx g]L gD¤Ft Œ
ƔYkIJkÂ^ lI2SWDt g2U\ª]¤ ClIÂ^ g2[2Vm lddtIW gtYå_lIS hŌFt Œ
‘ÿÖSkdWk
7gk Dì µ^k_hdé eSkÊUm Dt 5_2\ SD \k_Sm^ DkÓ^ekľ Dt ±tý ]¤ Yk1I ÿ]nE lgÅUk2S-
_g4a2Dk__mlSÅdlW C_ døxlĉ ÿlSlķS hx InDt Tt lD2Sn lZ_ \m DkÓ^ Dt 5Vk_\oS SÂd
Dt g2[2V ]¤ Dx7 >D gdª]kÆ^ lWRª^Whéhx gDk Œ6SWk hmWhé4WtD lgÅUk2SŌ Dì ÖTkYWk Dt
Dk_R
DkÓ^Dì5Â]k
g2[2Vm lddkU gnaLkWt Dt ÖTkW Y_ C_ 4lVD 8aL F^k Tk Œ_g
4a2Dk__mlS 5lU ÿÂ^tD lgĦk2S 4YWt- 4YWt ]S Dx ÿ]nESk UtSt Tt C_ Uog_t Dt ]S Dx
WmIk lUEkWt Dk ÿ^ÂW D_St Tt Œ?gm lÖTlS ]¤ DkÓ^ Dt gk]kÆ^ 4Å^tSk Dt gk]Wt ^h g]Ö^k
Tm lD dh lDg ]S Dx ]kWt C_ lDgDx Whé ŒOmD 6gm g]^ 5Ik^ª ±t]¤þ Wt ClIÂ^ lgĦk2S munotes.in

Page 26

26कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
Dì ÖTkYWk D_Dt 6g lddkU Dx gnaLkWt ]¤ ]hÂdYoRª ^xFUkW lU^k Œ8ÆhŌWt Dhk lD DkÓ^ ]¤
_gFnR4a2Dk_ 5lU g\mDk]hÂd hulD2Sn 8gm4dÖTk ]¤ K[lD ^t g[ ClIÂ^ gt
g]lÆdShx ŒClIÂ^ Dt 4\kd ]¤ ^h g\m SÂd Ó^Tª hu Œ6g ÿDk_ ClIÂ^ lgĦk2S 6W g[ Dt
la> 8lIS g]Æd^ Dk g2Ute atD_ 8YlÖTS hò5 Œ
‘ClIÂ^ Dì Yodª-Y_ÌY_k
ClIÂ^ Dx >D YpTD lgĦk2S Dt łY ]¤ ÖTkYWk D_Wt Dk ®t^ 5Ik^ª ±t]¤þ Dx hm hulD2Sn 8Wgt
Yodª \m Ƚ4WtD 5Ik^ª 6gDì IIkª gk]kÆ^ łY gt D_ InDt Tt Œ\_S Wt WkNz^ekľ ]¤ ClIÂ^ Dk
5Vk_axDDìłlI ÿdpl° >d2 8gDt łY Dx ]kWSt hò> laEk-Kx axD lgĦ hu dh g[ 4TŎ ]¤
lgĦ hu C_ WkNz^ Dk KÆ] axD Öd\kd gt hò5 hu Œ4SWkNz^ ÿ^xF ]¤ axD hm ÿ]kR hu Œ5Ft
IaD_ 8ÆhŌWt ^h \m ÿlSYklUS lD^k lD Kugk Yký hx8gm Dt 4WnłY \kfkdteIå_ý5lU
hxWt Iklh> Œd^ Dt 4WnłY dte hxWk Iklh>dte Dt 4WnłY FlSFlS Dt 4WnłY YkOz^STk
YkOz^ Dt 4WnłY 4l\W^ hxWk Iklh> Œ6g ÿDk_ 5Ik^ª \_S Wt Ödk\kldDSk Dt łY ]¤
ClIÂ^ Dk ÿlSYkUW lD^k hu Œ6SWk 4dÔ^ hu lD 8Æh¤
ClIÂ^
eÊUDkÿ^xFWhélD^k Œ
5Ft IaD_ U2Pm Wt g2DtS lD^k lD DkÓ^ ]¤ ClIÂ^ Dk ÖTkW hu ŒdÖSnS3
\k]hU2Pmdk]WłþN5lUDkUxf- lddtIW >D ÿDk_ gt ClIÂ^ Dì hm Ó^k´^k hulD2Sn
ClIÂ^ Dì ÖYĶ łY gt Ó^k´^k D_Wtdkat 5Ik^Ŏ ]¤ gdªÿT] 5W2UdVªW 5St h§ Œ8ÆhŌWt

ClIÂ^
eÊU Dk ÿ^xF D_St hò> 8gDt Jh ÿDk_ lWlIJS lD>- _gClIÂ^4a2Dk_ ClIÂ^
FnR ClIÂ^g2GNW ClIÂ^ÿ[2V ClIÂ^_mlSClIÂ^ Œ5W2UdVªW Wt ClIÂ^ Dk
ÿlSYkUW Y^kªĮ ldÖSk_ gt lD^k Tk Œ8WDt [kU Dn2SD >d2 ]lh] \Ę Wt \m 6gDk 8ÐatE 4YWt
ú2T ]¤ lD^k Œ6g ÿDk_ ClIÂ^ Dì Y_2Y_k Iam 5 _hm Tm lD ±t]tÆþ Wt
ClIÂ^ ldIk_

laED_ 8gt DkÓ^ Dk ÿkRGxlfSlD^k C_ gkT hm 8gt 4Â^2S Ó^kYDłYÿUkWlD^k Œ
‘‘ClIÂ^lgÅUk2S Dì 4dVk_Rk
5Ik^ª ±t]tÆþWt[Sk^khulD^lUDx74YWtFat]¤]tEakYhW a¤hkTŌ ]¤l[Jn> [k2VatYu_Ō
]¤ Dt^o_[k1Va¤6gClIÂ^Y_DyWWhéh1gUtFk Œ4S3ClIÂ^Dt l[Wk WSxDx7 g]Lhm
4¸Jm aFSm hu C_ W FnR hm ŒClIÂ^DkÓ^Dk4ÆS_2F SÂdhu Œ6gDtl[Wk4Æ^Dx7FnR ^k
ldetfSk]hÂdhmWhxKkSmhu Œ±t]tÆþDt 4Wngk_
ClIÂ^hmDkÓ^Dì 5Â]k hu Œ
±t]tÆþ Wt
lDgm>DSÂd Dx]hÂdWUtD_ g\mSÂdŌ DtDkÓ^ekľ ]¤ ClIÂ^ Dì ÿlSķk gt >D [hòS [„t
4\kd Dì YolSª hò7 Œ±t]tÆþ Wt^h ÖYĶ lD^k lD Dtda 4a2Dk_ C_ _mlS Dk ÿ^xF DkÓ^Dt
gyÆU^ª Dx […kWt ]¤ ghk^SkSx UtSkhmWhé4lYSn 8gt Otg \m Yhò1Ik gDSk hu Œmunotes.in

Page 27

27३ - औवचत्य वसधदयांि
^lU h] JOm eSkÊUm gt atD_ µ^k_hdéeSkÊUmSD Dì g2ÖDpS_IWkB2DxUtE¤Sx²kShxSkhu
lD 6g ^nF Dk gklhÂ^ lDg ÿDk_Dplý]4a2Dk_-^xKWk gt5¸JklUS hxD_ gyÆU^ªldhmW
enÕD >d2KlNahxF^kTk ŒClIÂ^dkU Wt6gDkGx_[lhÕDk_D_Dt Y_dSê^nFDìDkÓ^
_IWkB2Dx\athmdtg2ÖDpS\kfkDìWhxD_4Æ^\kfkDìhxW^kŀlĶDxRÿUkWlD^k Œ
±t]tÆþDkClIÂ^gÌ[ÆVm ŀlĶDxR5K\mg2U\ªdkWhu Œ5VnlWD^nFDkgklhÂ^Dk_
gklhÂ^DxlW^]ŌgtgdªTk]nĉD_ UtWt ]¤8gDìÖdk\kldDSk]kWSk hudhk1±t]tÆþ 5dÔ^D
lW^]ŌDkYkaW D_St hò>^TkTªlIýR ]¤Ödk\kldDSk]kWSt h§ Œ8g^nFDkYkOD^k
gk]klKDÿkImWlW^]ŌDx®ĦkDìŀlĶgtUtESkTk4S38WDkYkaW8g^nF Dt
gklhÂ^Dk_Dt la>4Ytl±STkK[lD5KDkŀlĶDxR [Ua F^k hu Œ
ClIÂ^gtDkÓ^ Dt]oagyÆU^ªDì_±khxSm hu8gDt4\kd]¤gyÆU^ªgyÆU^ªWhm_hSk
DnłYSk ]¤ Yå_RS hxgDSk hu lDÆSn dh ]oagyÆU^ªDkÖTkYÆWWhé[WgDSk Œ4S3^h
DkÓ^Dì5Â]k Dt YUY_5gmWWhéhxgDSk ŒClIÂ^]¤ 4YWt5Y]¤6SWmgk]Ã^ª Whé
lDdhDkÓ^gyÆU^ªDì gplĶ D_gD¤ Œ^hgÂ^ hu lD D7 [k_ ClIÂ^^k Ödk\kldDSk Dt
Dk_R Dx7 8lĉ gnÆU_ [WKkSm hulDÆSn dhk1 Y_ ClIÂ^ Dt gkT 4Æ^ SÂd \m glÌ]laS hxSt
h§ Œ\kdWkeoÆ^ hxWt Y_ >D Ödk\kldD dRªW hm hxSt h§ Œ\kdWk eoÆ^ hxWt Y_>DÖdk\kldD 
dRªW \m U2PmĬk_kDlTS
dkSkª
]ký_hKk>Fk 8gtDkÓ^ Dì g2²k Whé ÿUkWDìKkgDtFm Œ
4S3ClIÂ^ dh SÂd hu Kx DldSkDkl]Wm Dt]nE I2þ Dx lWEk_D_lWÕDa2DSx [WkSk hu
lDÆSn 8gtº^xÂÖWk Dk W^k du\d ÿUkW D_Wk8gDtdeDì [kSWhé hu Œl[hk_m DteÊUŌ ]¤›

dhlISdlW C_t DJo lKlh[ghxS gnKkW
Œ
\k_Sm^DkÓ^ ]¤ ClIÂ^ Dk ldleĶ ^xF hu Œ4WnlIS 4a2Dk_ ÿ^xF4WnlIS _mlS4WnlIS
8lĉ4WnlIS 4Tª STk _g ]¤ 4WnlIS dRªW- 6Wg[Dkgyķd WĶ D_ UtSt hu Œ4S36Wg\m
lgĦkÆSŌ ]¤ ClIÂ^ Dk g]kdte 5dÔ^D hu ŒClIÂ^Dt4\kd ]¤ ^h g\m Ó^Tª hu4S3
ClIÂ^gÌÿUk^ 8lISg]Æd^ Dk gÆUte atD_ 8YlÖTShò5 Œ5Ik^ª ±t]tÆþ Wt6g
4lSgoà] SÂd Dt łY ]¤ÿlSlķSlD^k 4S3 ClIÂ^ DkÓ^ Dk 4ÆS_2F SÂd hu Œ6gDt l[Wk
4Æ^Dx7 FnR ^k ldetfSk]hÂdhmW hx KkSm hu Œ6gmClIÂ^SÂdDì 4dhtaWk D_Wt Y_
DtedUkgDì
_k]IlÆþDk
Dt ÿDplS dRªW Y_ SmEm5axIWkDìF7 STk Dted Dx
ŃU^hmWDldDhkF^k ŒgkThm 5Ik^ª ±t]tÆþWtDhklD Kx lKgDt ^xµ^ hx5Ik^ª axF
lKgt8lISDhSt h§ gkT hm lKgDk \kd \m 8lIS hxdh ClIÂ^ Dt 4ÆSFªS5Skhu Œ
Pv]Wxh_ Fy„Wt6gtÖYĶD_St hò>Dhk
DkÓ^ ]¤\mg2^xKWlø^kDìÿ]nESk_hSmhu Œ
DÐYWkDk^hmDk^ªhxSkhu ŒKmdW]¤ 4WtDý4WtDUkŀĶ >d24Wn\oSYUkTŎDklDgm\kd
^kDTkDtghk_tgk]2KÖ^ g2^xKWlD^kKkSkhu6gm gk]2KÖ^DxgkŀÔ^4Tdk g2SnaW Dx
hmClIÂ^DhkKkSkhu Œ^hgkYt± dÖSnhu ŒWm]DkIk_kFk^Dtla>4gŀe C_ 91N Dt
la>gŀe hu Œ4lVD 5\ofRŌDk8Y^xFúk]mRľmDt la> 8lIS>d2 WF_DìľmDt la>munotes.in

Page 28

28कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
4WnlIS hu Œ6gÿDk_ClIÂ^>DldVt^kÂ]D SÂd lgĦhxSkhu Œ^hmg]ÖSgyÆU^ª Dk]oa
hu Œ
DkÓ^ ]¤GNWkB2 C_ YkýŌ Dt g2^xKW ]¤ Ödk\kldDSk hxWt Y_ hm dh ÿtfRm^hxYkSkhu Œ
4S3
Ödk\kldDSk
hmClIÂ^hu Œ
\k_Sm^DkÓ^ekľDì^h]kÆ^Sk gk]kÆ^S3 ÖdmDk_ D_ am F7 hu lDDkÓ^Dk YkO D_Wt
STk8gt [xVF]^ łY ]¤ ÖdmDk_ D_Wt Dtla>YkODDxgŃU^ hxWkIklh> Œ5Ik^ª en³a
DhSt h§ lD l[Wk Yå_I^ Dt ÿt]Dhk1"6gm[kSDx5Ft […kSt hò>DhkKkgDSk hu lD ^lU
YkOD]¤ úhmSk Dk \kd Whé hxFkS[dhDkÓ^kÖdkU\m WhéD_ gDtFkC__IWkDk_gt
SkUkÂÌ^\mÖTklYS Whé D_ gDtFk Œ6g 4Tª ]¤_IWkDk__IWkSTk YkOD Dt [mI >D
SkUkÂÌ^hxWk 5dÔ^D huS[ ^h ÖYĶ hu lD YkOD Dt gŃU^ hxWt Y_ hm _IWk gt 8gDk
g_xDk_ [WtFk C_ S\m_IWk Dì ]oa ÿdpl° Dì YhIkW g2\d hx gDtFm Œ4[ÿij^h8OSkhu
lD gŃU^ Dì 4dVk_Rk ]oaS3 _g lgĦk2S STk 8ggt g2[2lVSgkVk_RmD_R Dì 4dVk_Rk gt
g2[2lVShu S[ lZ_ ClIÂ^ lgĦk2S Dt lddtIW Dtg2U\ª ]¤ gŃU^ Dì 4dVk_Rk Dì IIkª lDg
łY ]¤ C_ ³^Ō hxWm Iklh>"6gÿijDkÖYĶ8°_^hhxFklDClIÂ^ ]oaS3 SDªKÆ^ Dk_R
gtg2[2lVS hu Œ6gm 4Tª ]¤ ClIÂ^ Dx gpKW Dt gkT Kx„D_ UtEk KkSk hu C_^hmClIÂ^ 
lddtIW dkÖSd ]¤ ClIÂ^ gÌÿUk^Dt ÿdSªD 5Ik^ª ±t]¤þ Dx 6g [kS Dt la>lddeD_Sk hu
lD dt ClIÂ^ Dt >D \tU DtłY ]¤ _gylIÂ^ Dk \m dRªW D_Sth§ ŒClIÂ^ Dx 42Fm STk _g
Dx42F ]kWD_ dt _g Dì ]h°k Dx _tEk2lDS D_WtDt gkT-gkT ClIÂ^ Dx ]oaC_dkÖSldD
ÿ^xKWDt łY ]¤ ÖTklYS D_St h§ ŒKugklD5YKkWSt h§lD gklhÂ^ ]¤ g[gtYhat_IWk Dt
5Vk_Y_hmYkODSTk 5axID Dt ]S Dx lWVkª_R hxSk hu 6g ŀlĶ gt gpKWúhRSTk
5axIWk Œ6gø]]¤ _IWk Dxhm gdkªlVD]hÂdlU^k KkSk hu Œ_gDxClIÂ^Dt gkT
Kx„D_ UtEWt Y_ ClIÂ^ lgĦk2S Dì ÖdmDk^ªSk C_]h°k 4lVD [… KkSm hu ŒClIÂ^
gÌÿUk^ Dt ÿdSªD ±t]¤þ Khk1 ClIÂ^ Dx 42Fm STk _g Dx8gDk 52F ]kWSth§ dhé
4l\WdFnĮ ClIÂ^ Dx_gDkgkVD ]kWSt h§ ŒDhWtDk4l\ÿk^^h hulD 5Ik^ª 4l\WdFnĮ
DìŀlĶ ]¤ _g 42Fm hu- dhm ÿ]nE huClIÂ^ Sx [g 8gDk >D gkVW hu Œ6ggt 6SWk Sx ÖYĶ
hx hm KkSk hu lDgŃU^ Dì 4dVk_Rk ClIÂ^ gt lW_Yt± Whé hu^hm [kS ClIÂ^ Dt g2U\ª ]¤
DhmKk gDSm hu Œ6g ÿDk_ gt Kn„mgŃU^Dì4dVk_Rk DklddtIW 5dÔ^D hu Œ
‘’ClIÂ^Dkÿ^xKW
ClIÂ^ Dt l[WkDx7\mDkÓ^ekľm^ lgĦkÆS 4Vn_k hu ŒClIÂ^Dt l[WkWSxDx7g]Lhm
4¸Jm aFSm hu C_ W FnR hm ŒDkÓ^ ]¤ lDgm >D SÂd Dk ]hÂdWhé hxSk hu [lÐDg\mSÂdŌ
Dt g2SnaWgk]2KÖ^C_ g2FlS ]¤ 8lIS\kdDk hxWk 5dÔ^D hu Œ^h 8lIS \kd DugtDhk1
C_ lDg ÿDk_ hxSk hu^hm ClIÂ^ lgĦk2S [SkSk hu ŒClIÂ^Ĭk_kKmdWlD g ÿDk_ gnÆU_
C_gk]2KÖ^YoRª [WSk hu- ^h Ó^2lKS hxSk hu ŒDkÓ^Dx gk]klKD ]^kªUkKmdW ]oÐ^ Dtmunotes.in

Page 29

29३ - औवचत्य वसधदयांि
g2U\ª ]¤ UtEWt Dì ŀlĶ ClIÂ^ Ĭk_k hm hxSm hu ŒClIÂ^ hm DkÓ^ Dt ]oa gyÆU^ªDk _±D hu Œ
ClIÂ^ Dt 4\kd ]¤gyÆU^ª-gyÆU^ª Whé_hSk ŒDkÓ^ ]¤_gFnR4a2Dk_ g\m Dk8gm
4dÖTk ]¤ ]hÂd huK[ ^t g\m ClIÂ^ Dt gkThx Œ4S3DkÓ^DxY…Wt d g]LWtDt la>
ClIÂ^ lgĦk2S Dk ²kW5dÔ^D hu ŒDkÓ^ ]¤GNWkB2>d2 YkýŌDt 5^xKW ]¤ Ödk\kldDSk
hxWt Y_ hm dh ÿtfRm^ hxSkhu Œ4S38gÖdk\kld DSkDxKkWWkhm ClIÂ^lgĦk2S Dk 8ĥtÔ^
hu Œ
‘“ClIÂ^ Dt\tU
5Ik^ª ±t]tÆþ Dt ldIk_ gt ClIÂ^[hòSÓ^kYD hu Œ4S8ÆhŌWt DkÓ^ Dtgoà]klSgoà] 4d^d
gt atD_ 8gDtldekaS]łY DxÅ^kW ]¤_ESt hò> ClIÂ^Y_ ÿDke Pkak hu8WDk DTW hu
ClIÂ^DìÓ^klĮYU gtatD_ ldIk_SDhu Œ±t]tÆþDt ]S]¤ClIÂ^Dt\tU h§-
YUdk³^ÿ[ÆVFnR4a2Dk__glø^kDk_Dla2FdIWldetfR8YgFªlWYkSDka
UteDnaĄSSÂdgÂd4l\ÿk^Öd\kdgk_g2úhÿlS\k4dÖTkldIk_Wk]
5emdkªUDkÓ^ Dt 4Æ^ldldV 42F Œ6W4ęk7gSÂdŌDxgnF]Sk DìŀlĶgt lWÌWlalES
Ik_\kFŌ]¤ld\ĉlD^kKkgDSkhueÊUYUdk³^lø^kDk_Dla2FdIWldetfR
8YgFªlWYkS ŒDkÓ^ekľm^SÂdÿ[ÆVkTªFnR4a2Dk__ggk_ g2úhSÂd5emf
DkÓ^ Dt 4Æ^ 42F Œ‘Iå_ýgÌ[ÆVmĄSSÂd4l\ÿk^Öd\kdÿlS\kldIk_Wk] Œ’
Yå_lÖTlSgÌ[ÆVm- DkaUteDna4dÖTk Œ8Y^nªĉ 42FŌ Dt 4daxDW gt ÖYĶ hxSk hu lD
5Ik^ª ±t]tÆþ Wt DkÓ^ Dìldf^dÖSn C_ 8gDì euam›UxWŌ ]¤ hm ClIÂ^ Dk ldVkWlD^k hu Œ
5Ik^ª ±t]tÆþ Dt ŀlĶDxR Dx gÌ^D łY gt g]LWt Dt la> 8WDt Ĭk_k lddtlIS ClIÂ^ DtDnJ
8Ukh_RŌ Dx KkWSt h§ ŒYUFSClIÂ^ Dì lddtIWk D_St hò> 8WDk ]kWWk hu-
golĉ ]¤ lDgm
ldetf YUDk8lISÿ^xF6g ÿDk_ex\kDk_DhxSk hu Kugt I2þ]nEm ^ndSm Dt]ÖSDY_
DÖSo_m STk Ô^k]k Dt ]ÖSD Y_ IÆUW Dk lSaD Œ
Khk1lDgm YU Dt ÿ^xF]¤ ldetfClIÂ^
ÿFNhxSkhu^Tk
ht Utd ! ^nĦ Dt g]^ SnÌhk_m6g EPzFVk_k ]¤ eýnB2Dt Dna Po[ F> Œ
6g
ÿDk_ Dì ÿe2gk gnWD_ \xam FnKª_ W_te DìYÂWm K2Fa ]¤IlDShxD_Ka Dì5ek gt YlS
Dt DpYkR Dì B_ UtESm hu Œ^hk1
\xam
eÊU gt 4Tª DtClIÂ^Dk I]ÂDk_ 8ÂYÆW hxSk hu Œ
6gDt ldY_mS Dhé-Dhé 4WnlIS eÊU Dt ÿ^xF gt DkÓ^-gyÆU^ª Dx ±lS Yhò1ISmhu 8Ukh_RkTª

gyÆU^ª łYm VW Dt Ó^^ Dk DnJ gxI Whé lD^k]hkW ³ate 8Ok^kÖd¸J2UC_ gnE gt _hWt
dkat axFŌDxlIÆSk Dt ºd_ gt Yml„S lD^k Œ
ldVkSk Wt 6gSÆdmDxKÆ] UtWt ]¤³^kÿ^xKW
gxIkTk Œ

^hk1 5Ik^ª ±t]tÆþ Dk DTW hu lD ^hk1
SÆdm
eÊUlDgm ÿDk_ Dt 4VylIÂ^Dt I]ÂDk_ Dx
ÿDNWhéD_Sk Œ8WDt ldIk_ gt ^hk1
gnÆU_m
eÊUDkÿ^xF8lISTk Œmunotes.in

Page 30

30कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
dk³^FSClIÂ^Khk1 dk³^Dtÿ^xFĬk_kldetf I]ÂDk_ ÿDNhxSkhudhk1 dk³^FSClIÂ^
hu Œ8Ukh_RkTª
"Jml]^k2UkWk_lhSgkgkalYJakUn[D FnK_kC_goEtgÆS_t gk^hW^k5^khu Ykg Œ" 
ÿ[ÆVFSClIÂ^lDgm[kSDxlgĦ D_Wt Dtla>lDgmDTkÿ[ÆV ]¤[k2VWt DtDk_R
ldleĶI]ÂDk_ 8ÂYÆW hxSk huSxdhk1 ÿ[ÆVFS ClIÂ^ hxSkhu Œ^Tk
"ÿkSVoY Dì K_Sk_mB…WmaYtNt4\m-4\m
KkFmEn]k_ gt \_mlWSkÆS Dn]k_m GkNm Œ"
4a2Dk_ ClIÂ^ : Khk1 4a2Dk_ Dt ÿ^xF Ĭk_k Dx7 dÖSn\kd ^k ldetf łY gt ÿ\kdema hx
8OSk hu dhk1 4a2Dk_ ClIÂ^ hxSk hu 4TkªSz ÿlSYkī 4Tª Dt4WnłY hm 4a2Dk_ Dk ÿ^xF
hxWkIklh> Œ8Ukh_RkTª-
"gk2L Dt g¤Un_ la> 5Dke ]¤g_D 5^k ±nlVS [kUaÓ^ka Œ"
^hk1 łYD 4a2Dk_ Dk I]ÂDk_ 8Y_xĉ Y2lĉ^Ō ]¤ UtEkKk gDSk hu Œ
_gylIÂ^: ClIÂ^ Dt Ĭk_k _g C_ 4lVD 5ÖdkUWm^ [WD_ g[ ŃU^Ō ]¤ Ó^kĮ hx KkSk hu Œ
4TkªSz _g Dt ÿ^xF gt DkÓ^Dì Y2lĉ^k1 K[ ldetfłY gtÿ\kdekam hx KkSm h§Sx_gylIÂ^
hxSk hu Œ8Ukh_RkTª
"UkWt-UkWtDx S_g F^é 4FlRS 51E¤Dpl] DìN gŀe ZoNYkTŌ Y_
]WnDì È^k_m g2SkWl]NF^ml[aE-l[aE Œ"
DłR _g Dt I]ÂDk_ gt ^nĉ ÿÖSnS Y2lĉ^k1 h§ Œ]Vn_lSĉ 5lU _gŌ Dx ISn_k7 gt l]akWt Y_
lKgÿDk_>DldlIý5ÖdkU 8ÂYÆW hxSk hu8gm ÿDk_ ®p2Fk_ 5lU_gŌDxY_ÖY_g]lÆdS
D_Wt Y_ >Dlda±R_gkWn\olShxSm hu Œ_gylIÂ^Dt la>ÅdlWlgĦk2SDk_ 5WÆUdVªW Wt
]n´^S3 Ug lW^]lWVkªå_S lD>h§
eÊUC_4Tª Dk lW^xKW ClIÂ^YoRª hx Œ
ÿ[ÆV]¤glÆVGNWkDkÿ^xF _gkWnDoa hx Œ
‘Ó^kD_RDìŀlĶ gt ÿ^xF enĦhx Œ
’ld_xVm_gDt42FŌDk dRªWWhx Œ
“FyRdÖSnGNWkYkýSTkdkSkd_RDk6SWkldÖSk_WhxlD8gDk]n´^_ghmU[
Kk> Œ
”42F_gC_42Fm_gDkgÌ[ÆV5Yg]¤OmD 4WnYkS]¤hx Œ
•4Æ^_gŌDìlW^xKWk ]¤Yk_ÖYå_D4WnDoaSk hx Œ
–ÿ[ÆVDkÓ^^kWkND]¤_gDkÿ^xF8lIS4dg_Y_hx Œ
—ld\kd4Wn\kdg2Ik_m5lUDtdRªW]¤ ClIÂ^Dì_±kDìKk> Œ
ŽDkÓ^]¤_g Dt ldl\ÆW4d^dŌSTkld_xVm_gŌ Dkg]Æd^8lISłYgthxWkIklh>
S\m_glWÕYlShx gDtFm ŒUteDkaFS ClIÂ^ : Khk1 Ute C_Dka Dt dRªW gtldf^]¤
ldetf I]ÂDk_5KkSkhxdhk1 UteDkaFS ClIÂ^ hxSk hu Œ
munotes.in

Page 31

31३ - औवचत्य वसधदयांि
"Dkat K2Fa Dkat EtSDkam l]Ęm gk2d_m
anF„kJkYtUk_ akah2gam Dì I]Dt [mK_m
ah2Fk Ö^kh D]_]¤YlhWtÔ^k] [_W Dì FoK_m Œ" 
FnRylIÂ^ : DkÓ^ ]¤ ldl\ÆW FnRŌ Dk g]Æd^ _g Dt 4WnDoa hxWk Iklh> ŒKugt
BK Dk dm_ _g ]¤]kVn^ª Dk ®p2Fk_ C_ DłR ]¤ Œ
g2GNWylIÂ^ :g2GNWk ^k_IWk Dk 8ĥtÔ^ _g hu Œ4S38g]¤ ldl\ÆWSÂdŌDklW^xKW_g Dt
4WnDoa hxWk Iklh> Œ6gDtIk_ lW^k]D hug2GNWk _gkWnDoa hx ŒYký Dì ÿDplS
lÖTlSSTk ]kWlgD Uek Dt 4Wngk_ 6gDì ^xKWk hx Œ‘ÿlSYkī ldf^ Dt 4WnDoahx Œ
’DkÓ^ Dì ÿDplS Dt 4WnDoa hx Œ
l[Ì[FSClIÂ^ Khk1 l[Ì[Ō Dt g2^xKW gt 8WDt ClIÂ^ Ĭk_k DkÓ^ ]¤ ldetfI]ÂDk_5
KkSk hudhk1l[Ì[ClIÂ^]kWk KkSk hu ^Tk
"W_dS-dtRm ]¤ _ht 8aLt Knhm Dt ZoaŒ 
[hk^t DnJ ahå_^Ō DtgkT Uo_ 4Doa "
ldIk_FSClIÂ^ :Khk1 lDgm ldIk_ DtDk_R DkÓ^ ]¤ ldetf I]ÂDk_ 5Skhu dhk1ldIk_FS
ClIÂ^hxSk hu Œ_mlSClIÂ^
_mlSDkÿ^xF\m 8lIS łY gt 4TkªSz dĉk_g4a2Dk_STk
DkÓ^ DtÖdłY Dt 4WnDoa hxWk Iklh> Œ
5W2UdVªW WtClIÂ^ Dt ]n´^S3 J: ÿDk_ [Sk> h§ lKW]¤_gClIÂ^4a2Dk_ylIÂ^
FnRuklIÂ^g2GNWylIÂ^ÿ[2VylIÂ^ STk _mlS ClIÂ^ hu ŒDnÆSD>d2]lh]\ĘWt\m6gDk
dRªWlD^khu ŒDnÆSDDt4Wngk_ClIÂ^dhhulKgDtĬk_kÖd\kdDk]hÂdYnĶhxSkhx
4TdkKhk1 dĉk^k®xSkDt4lSÖdk\kldDgyÆU^ª DtDk_Rdk¸^dÖSn5¸JklUShxKkSm
hx ŒdhClIÂ^ hu Œ

ClIÂ^ Dt^tÿ]nE \tU 5K Dt g]^ ]¤5VnlWDDkÓ^DtgÆU\ª ]¤4lVD8Y^xFm hu ŒDkÓ^
Dì IkhtDx7\mldVkhxDkÓ^DìDx7\m ldetfSk^k FnRhx8gDtg2YkUW ]¤STk 8gt
ÿ\kdm [WkWt ]¤ClIÂ^ Dk lWdkªh [hòS 5dÔ^Dhu Œ6gmla>YkIJkÂ^5Ik^ŎWt\mClIÂ^
Dt]hÂdDxÖdmDk_khu Œ4_ÖSoWtŀÔ^GNWkDka\kfk]¤ClIÂ^Dx]hÂdYoRª]kWk hu Œ
aŌKk6WgWteÊUÿ^xFDtClIÂ^ Dx DkÓ^ Dk ÿkR Dhk hu Œhx_tgUkÆStYxYå_IPzªg ]uÃ^o
5WªÐPg\mWt DkÓ^]¤ ClIÂ^ Dx 4YWt4YWt Q2F gtÖdmDk_k hu Œ
‘”ClIÂ^lddtIW
ClIÂ^KmdWDtldl\ÆW5^k]Ō Y_>D]hÂdYoRªldIk_Rm^ÿijhu ŒlDgm\mDk^ªDt
ClIÂ^Dtl[Wk8gDk^ªDxD_Wk4WnlISDhkKkSkhu Œ^hmClIÂ^DkÓ^gpKWgklhÂ^
ld]eªSTkaxDKmdW DtgkT-gkTgklhÂ^Dìÿkg2lFDSk5lUldl\ÆWŀlĶ^Ō gt]hÂdYoRª
ldf^[WKkSkhu ŒPv_k]]olSª lýYkOm5Ik^ª±t]¤þ DtClIÂ^ lddtIWDx6gÿDk_ ÿÖSnSmunotes.in

Page 32

32कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
D_St h§ŸY_ Y_xYDk_m eÊUkTª]^DkÓ^]¤4a2Dk_[kĻex\kDk_m hxWtgt DN5lU Dì \k2lS
42SS3 4a2Dk_hmhuC_FnR \m®nSgÂ^ema5lUDìS_h 4lKªS h§ghKWhé4S3 dt
\mFnRhmhu ŒY_ Khk1 SDClIÂ^Dk g2[2VhudhDkÓ^DklÖT_C_4ldWĵ_ KmldShu
lKgDtl[WkDkÓ^lWKêd hu Œ5Ik^ª ±t]¤þ Dk^hDTWlWldªdkUłYgtÖdmDk^ª Whé hu6gt
ghKC_Ödk\kldD łY gtúkĻWhéDhkKkgDSk hu Œ6gDk ]n´^Dk_R^hhu lD ClIÂ^
YoRª ŒDkÓ^DkKmldShuFnRSTk4a2Dk_YoRª Whé Œ^h]kÆ^SkÖdmDk_ D_Wt Y_ _mlS C_
4a2Dk_ Dk ]hÂdSxD]hxhmKkSk hu 4lYSn gkVWDx gkÅ^ ]kWWtDìlÖTlS8ÂYÆWhx
KkSmhu Œe_m_Dx5Â]k Whé ]kWk Kk gDSk hu Œ4a2Dk_ >d2 _mlS Dx \m DkÓ^kÂ]k ]kWWk
ClIÂ^YoRª Whé hxFk Œ
ClIÂ^_glgĦ DkÓ^ Dk KmldS hu- ^h ]kWWt dkat 5Ik^ª ±t]¤þ _g
Dxld_xVm Sx Whé ]kWt Kk gDSt lD2Sn^h ÿij Sx 8OSk hm hu lD ^lU ClIÂ^ KmldS huSxlZ_
_g Dì lÖTlS ³^k hu"³^k_gDxKmldSWhé]kWkKkgDSk "
^hm Whé 5Ik^ª ±t]¤þ døxlĉ >d2 ÅdlW Dtldf^ ]¤ ClIÂ^ lI2SW ]¤ 4YWk ÖYĶ ]S Whé Ó^ĉ
D_StS[³^k^h]kWla^kKk>lD ±t]¤þ Dk ]S ClIÂ^ lI2SWDx _g Dt gkT Kx„D_ hm
UtEWtDt la> 8Y^nĉhu ŒÖYĶłY gt ^h UtEk Kk gDSk hu lD _gY_4lVD [a UtWk STk _g
Dì lWl]ªlS Dt gkT ClIÂ^ Dìg2[2VÖTkYWk dkÖSd ]¤ 6g [kS Y_ hmD¤lþS hu lD ^lU
_gylIÂ^ÖTklYShxKkSk hu S[lZ_ÅdlWSTkdøxlĉDtgkT ClIÂ^ Dì ghVl]ªSk
ÖTklYS D_WtDì 5dÔ^DSk hm Whé Y„tFm ŒClIÂ^dkÖSd ]¤SDª YĦlS gt Kn„k hò5 ]k]ak
hu ŒClIÂ^DkÓ^kaxIW Dtla>4Â^2S ldIk_Rm^ lI2SW-l[2Unhu ŒlKgÿDk_DkÓ^kÂ]kDkÿij
gklhÂ^ gpKW gt Kn„k hò5 hu C__gDxhm DldSk ^k DkÓ^ Dì ]oa g°k 4Tdk ]oa SÂd
]kWWk8Y^nĉ ]kWk KkSkhu8gtúhRemaSk Dt ÖS_ Y_ úkhD ^k \kdD (YkOD) DxúkĻ
[WkWt Dtla> 8gt gŃU^ hxWk8Y^nĉ ]kWk Kk gDSk hu Œ8gmÿDk_DkÓ^kaxIW Dt ÿg2F ]¤
ClIÂ^ Dt ]hÂd DxÖdmDk_ D_ atWk hm 8Y^nĉ DhkKkgDSkhu Œ
‘•YkIJkÂ^DkÓ^ekľ C_ClIÂ^
ClIÂ^ KmdW Dtldl\ÆWY±Ō ]¤ ]hÂdYoRªSÂdSxhu hm gklhlÂ^D ]oÐ^k2DW Dt la> \m 4Â^2S
ldIk_Rm^ hu Œ4[^hg]LWk8Y^xFmhxFklD YkIJkÂ^ gklhÂ^ lI2SW ]¤ ClIÂ^DxlDgłY
]¤ UtEk-g]Lk F^k hu ^k ^Ō Dh¤ lD \k_Sm^ ClIÂ^ lgĦk2S gt l]aSkKnaSk ³^k YlIJ] ]¤ \m
Dx7 lgĦk2S hu ^k YlIJ]mgklhÂ^ lI2SDŌ Wt ClIÂ^lgĦk2S Kugk Dx7 ]SÿÖSnSlD^k hu"
ClIÂ^DtUxY±hxSth§ldf^FSClIÂ^STkYĦlSFSClIÂ^ldf^FSClIÂ^]¤Khk1
dÁ^ªldf^^k4ÆSdªÖSnDtgÆU\ª]¤ClIÂ^DklWVkª_R lD^kKkSkhudhéYĦlSFSClIÂ^
]¤_IWk]¤ ÿ^nĉleÐYldVkW^keuamC_\klfD g2_IWkDtClIÂ^ Dk lddtIWlD^kKkSkhu
Œ6gŀlĶ gtUtE¤Sx57>å_IPzªgDt ]oÐ^lgĦk2SSTkg2ÿtfRlgĦk2S UxWŌ ]¤ hm ClIÂ^
Dì IIkªDìF7 hu ŒK[ å_IPzªg^hDhSt h§lDDldSk Dk ]oÐ^ 6g [kS]¤ hu lDdh]kWlgDmunotes.in

Page 33

33३ - औवचत्य वसधदयांि
lIlDÂgkD_SmhuS[dtDkÓ^DtClIÂ^Dxhm_tEk2lDS D__ht hxSt h§ Œ6gmÿDk_K[dt
g2ÿtfR Dt]kÅ^]Dì[kSD_Sth§S[dkÖSd ]¤YĦlSY_DClIÂ^Dì hmIIkªD_St h§ Œ6gm
ÿDk_ DkÓ^\kfk Dtg2U\ª]¤ K[ dt\kfkDt _kFkÂ]Dÿ^xF Dì [kS D_Sth§S[8WDk5Uk^
ÖYĶłYgt ^hmhxSkhulDDldSk]¤\kfkDt_kFkÂ]Dÿ^xFDkhmClIÂ^ hxSk hu Œ8WDt hm
Ĭk_kÓ^k´^kl^S\kfkDt du²klWD]kWSt hu Dì gÆU\ªFS ÿ^xFDkDx7ClIÂ^WhéhxSk ŒNm
>g 6la^N Dk dÖSnlWķ gh g2^xKW lgĦk2SdkÖSd ]¤ YoRªS3 ClIÂ^ lddtIW Y_hm5Vkå_S
hu ŒK[ dt
ht]atN
]¤ dÖSnlWķgh-g2^xKW Dk4\kd UtED_et³gYm^_ DìWkNDì^gZaSk
Dk _tEk2DR D_Sth§ S[ YkýSTkWkNDì^ÿÖSnSmD_R ]¤ DTkldÆ^kg STk 8gDt GNWkø] Dt
ldÆ^kg ]¤ gng2FlS Whé hu Œ^hdkÖSd ]¤ ClIÂ^lddtIW hm hu Œ]k³gªdkUm ldIk_Vk_k_IWkDk
]hÂd6g[kS ]¤]kWSm hu lD _IWk gdªhk_k dFª]¤ [oKnªFª dFª Dt ÿlSldþxhDì \kdWk8ÂYÆW
D_t ŒexfR Dt ldŁĦ ldþxh hm]k³gªdkU Dk]oa]2ý hu Œ6gmla> ůkNÖDì ]kWSt Tt lD Dak
hTy„k hu Œ^TkTªDì4l\Ó^lĉ]k³gªdkUmItSWk Dk ?gk SÂdhulKgDx_IWkDk ]oÐ^k2DW
D_WtDt la> ÿ^xF ]¤ ak^k KkSk hu Œ^hClIÂ^lW Vkª_R hm gklhlÂ^D ]oÐ^k2DWDk]oakVk_
hu Œ
6gÿDk_ Dhk Kk gDSk hu lD YlIJ]m lI2SW ]¤ \mClIÂ^ lddtIW hò5 hu Œ^h [kS 4aF hu
lD dhk1 6gDt lWVkª_R >d2 ÿÖSnSmD_RDkS_mDk l\ÆW _hk hu Œ
‘–gk_k2e
5Ik^ª ±t]tÆþ Wt DkÓ^ _IWk ]¤J2U4a2Dk__g5lUg\m SÂdŌ Dt ClIÂ^Dx ÖdmDk_k hu Œ
4WnlIS 4a2Dk_ ÿ^xF4WnlIS _mlS4WnlIS_g >d2 4Tª^tg\m DkÓ^ Dt gyķd Dx WĶD_
UtSt h§ Œ4S3 5Ik^ª ±t]tÆþ Wt ClIÂ^ ]S DkÿlSYkUW D_Wt Dt gkT hm 8gt DkÓ^Dì5Â]k
\mÖdmDk_k Œ
5Ik^ª ±t]tÆþ Wt ]kWklD_glgĦ DkÓ^ Dì lÖT_Sk ClIÂ^ SÂd Y_ hm lW\ª_ D_Sm hu 4S3
ClIÂ^ hm ÿkR hu K[ e_m_]¤ ÿkR hu S\m 4a2Dk_ 5lU Dìex\khxFmS\m_g Dk g2Ik_ hx
gDSk hulDÆSn ÿkRŌ gt_lhS hxWt Y_ Dx7 \mldetfSk Whé _h KkSm hu Œ4S3 ]oa SÂd
ClIÂ^ hu lKggt DkÓ^]¤ ldldV FnRŌ>d2 I]ÂDk_ Dk ldDkg hxSkhu Œ
^h ClIÂ^ Dk lgĦk2S 4Â^2S g_a C_ ÖYĶ hu Œgk]kÆ^ 4Wn\d Dt 4Wngk_ 6gtg2^xKWDk
\kd \m Dhk Kk gDSk hu ³^ŌlD K[ SD lDgm dÖSn ]¤ 8gDt g[42F 8lIS łYgt g2^nĉ Whé
hŌFtS[SD8g]¤ YoRªSkWhé5gDSm Œ>DÂdDìÿlSķkWhéhxgDSm Œ6g>DÂdDt
ldIk_ gtClIÂ^DklgĦk2S6gmla>\m]hÂdYoRª hulD6glgĦk2SDkÿ^xFSxlDgm\m
dÖSnDt8gDt4YWtg[42FŌDtgÌ[ÆVŌDkY_m±RD_WtSTk8g dÖSnDtgkT4Æ^dÖSnB2
DtYk_ÖYå_DY_m±R Dtla>\mlD^kKkSkhu Œ4S3ClIÂ^DkÿVkWSÂdFnR hu4TkªSz Dld
DxÿÂ^tD SÂd Dt8lISÿ^xFDkÅ^kW_EWkIklh> Œmunotes.in

Page 34

34कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
‘ŽUmGō°_mÿij
ClIÂ^Dt \tUŌDì IIkª DìlK> Œ
ClIÂ^ Dk 4Tª >d2 ÖdłYÖYĶDìlK> Œ
‘ClIÂ^lddtIWDìg]Ö^kB2 Dì IIkª DìlK> Œ
’gŃU^Dì4dVk_Rk >d2 ClIÂ^ lddtIW Y_ ÿDke Pkla> Œ
“YlIJ]mlI2SWDtg2U\ª]¤ ClIÂ^lddtIWDìIIkª DìlK> Œ
‘g2U\ª YnÖSD¤
\k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ lgÅUk2S- FRYlS I2þFnĮ
\k_Sm^DkÓ^ekľ ^xFtÆþ ÿSkYlg2h
‘\k_Sm^ DkÓ^ekľ Dt W> l±lSK_k]]olSª lýYkOm
‘aGn°_m^ ÿij 
ClIÂ^ lgĦk2S Dì ÖTkYWk Dk ±tý lDgt KkSk hu "
5Ik^ª ±t]¤þ gt Yodª lDg 5Ik^ª Wt ClIÂ^ Dk ÿlSYkUW lD^k 
‘ClIÂ^ Dx lDSWt \kFŌ ]¤ ld\ĉlD^kF^k hu "
’ClIÂ^ ]¤ lDSWt SÂdŌ Dk g]kdte hò5 hu "
ٟٟٟٟٟٟ

munotes.in

Page 35

४ - डॉ. रयामविलयास श मयासि
356Dk7’Pv_k]ldakge]kª
6Dk7DìłY_tEk
’Ž6Dk7 Dk 8ĥtÔ^
’ÿÖSkdWk
’Pv _k]ldakg e]kª
’‘Yå_I^ >d2 DplSÂd
’’g]m±k lgĦk2S >d2 4dVk_Rk>1
’“ gk_k2e
’” aGn 8°_m^ ÿij
’• [xVÿij
’–4Å^^W htSn ghk^D YnÖSD¤
’Ž8ĥtÔ^
6g 6Dk7 Dt 4Å^^W gt 5Y ^h KkW gD¤Ft lD

5VnlWD lh2Um 5axIWk Dt ldDkgDìlUek Œ
ǵ5VnlWD lh2Um 5axIWk Dt ldDkg ]¤ Pv _k]ldakg e]kª Dk ^xFUkWŒ
ǵ5VnlWD lh2Um 5axIWk ]¤ lDW ŀlĶDxRŌ Dk ldDkg hò5Œ
’ÿÖSkdWk
lh2Um 5axIDŌ Dì Y_2Y_k ]¤ Pv _k]ldakg e]kª Dk 4Æ^S] ÖTkW huŒ dt ]k³gªdkUm Y_2Y_k Dt
g]m±D ]kWt KkSt h§Œ ^īlY ]k³gªdkUm 5axIWk Dk 5_2\ 8WDt Yhat hm hx InDk Tk Œ 
Pv ledUkW lg2h IyhkWÿDkeI2þ FnĮ Kugt g]m±D 6g Vk_k ]¤ 8WDt Yhat hm glÌ]laS hx InDt
Tt Y_2Sn 4YWt 4dUkW Dt Dk_R Pv _k]ldakg e]kª Dx ldleĶ ÖTkW ÿkĮ huŒ 
’Pv_k]ldakge]kª
Pv _k]ldakg e]kª 5KmdW KWdkUm ItSWk gt Kn„t _ht Œ ^īlY 8WDt duIkå_D 5úh [UaSt _ht
Kx lD Ödk\kldD \m hu Y_ KW-5ÖTkY_D\mDx7 ZDª Whé 5^kŒ lh2Um g]m±k ]¤ 8ÆhŌWt >D munotes.in

Page 36

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
36S_ZKhk1lW_kake]et_]nlĉ[xVKugtDld^ŌDkg2SnlaS]oÐ^k2DWlD^khudhéUog_mS_Z
gklhÂ^Dt6lShkgY_Y„t8YlWdtedkUmÿ\kdŌDtldŁĦ\mD„kg2GfªlD^khuŒ8ÆhŌWtlh2Um
DìKkSm^ItSWkDt8Uz\dC_ldDkgDxÖYĶD_Sthò>8gt5Dk_lU^khuŒ5Ik^ª_k]I2þ
en³aC_5Ik^ªhKk_mÿgkUlĬdtUmDì\k2lSY_2Y_kDt]oÐ^k2DW]¤8WDì[„mŁlI_hmhuC_
6głY]¤8ÆhŌWtWDtdalh2UmgklhÂ^DìW7 -W7Ó^k´^k>1ÿÖSnSDì[lÐD6lShkgDx\mW>
S_mDtgtÓ^k´^kl^SlD^kŒ
’‘ Yå_I^ >d2 DplSÂd
[hò5^k]mÓ^lĉÂdDtVWmPv._k]ldakge]kªDkKÆ]Ž4³No[_—Dx8°_ÿUteDt
8ÆWkdlKatDt92IFk2dWk]DÖTkW]¤hò5TkŒ8gg]^^hDkZìlYJ„khò56akDkTk Œ
8WDtlYSkZyK]¤WyD_mD_StTtY_2SnDnJDk_RŌgtWyD_mJoNF^mC_Yå_lÖTlS^ŌdegW
——]¤dt4YWtlYSkDtgkTLk1gm5F>Œÿk_2l\Dle±kLk2gm]¤hò7C_^hégt8WY_
_kÕům^52UxaWDkFh_kÿ\kdY„Wk\menłhò5Kx5FtIaD_8WDtatEW]¤\mUtEWtDx
l]akŒ8WDìÿk_2l\Dle±kg_ÖdSmYkOekakgthò7K[lD]kÅ^l]Dle±k]uDPxWahk7
ÖDoagthò7Œ^hm8WDt41útKmÿkÅ^kYDÿZnÐaDn]k_INKêDk8WY_[hòSÿ\kdY„kŒ
[IYWgthm8WY_4YWtYå_dteDkKugkÿ\kdTk8gDt4WnłY8WDt\mS_>Dÿ[nĦ
øk2lSDk_mDkKÆ]hxInDkTkC_ÿFlSemaŀlĶDxRDìWéd\mY„InDìTmŒ8ÆhŌWtaEW9
ldĵldīka^gt42útKmgklhÂ^]¤[m.>.@WgªDì8YklVÿkĮDìC_etfle±k^hégtYo_mD_St
hò>8ÆhŌWt—’Ž]¤Ym>I.Pm.Dì8YklV\mÿkĮDìŒgW—‘–]¤8ÆhŌWt^hm4Å^kYWDk^ª
\m5_2\D_lU^kTkY_2SnDnJduIkå_D]S\tUŌDtIaStgW—’‘]¤8Æh¤aEW9Jx„D_
5F_kÖTkWk2Så_ShxWkY„k.Khk[ad2S_kKYoSDvatK]¤dtÖTk^mÿkÅ^kYDDtłY]¤lW^nĉ
hò>C_etfÿkÅ^kYDì^KmdW8ÆhŌWt^hé_hSthò>YoRªlD^kŒ4YWtg]m±kÂ]DatEWDì
enŁ5SdhaEW9]¤hmD_InDtTtŒ8WDkYhakatElW_kakKmDìDldSkgW—‘’]¤
Ik2UYlýDk]¤ÿDkleShò5TkK[lDgW—’]¤ÿt]I2UY_laEmF76WDìYnÖSDÿDkleS
hxInDìTmŒ
Lk2gmC_aEW9gtÿkĮldIk_C_g2ÖDk_KmdW\_8WDtDk]5>C_^h8WDtatEW
]¤\mlUEk7UtSkhuŒaEW9]¤_hSthò>dtDldlW_kakDtUk_WkT4údka4]pSakaWkF_
^eYka\FdSe_R8YkÅ^k^®mWk_k^RISnd¥Umled]2Falg2h
gn]W
lFå_KkDn]k_]kTn_
gxhWakalĬdtUmKFU2[kÿgkUl]®lhSufm®mYS_k^5lUDtg2YDª]¤5InDtTtC_gklhÂ^
KFSDìFlSldlV^Ōgt8WDkÓ^kYDYå_I^\mhxInDkTkŒ4YWtaEW9ÿdkgDtUy_kWhm
dtÿFlSemaatEDg2GgtKn„InDtTtC_gW—’‘]¤dtDÌ^nlWÖNYkNê]¤glÌ]laShx
F>ŒgW—’—]¤4lEa\k_Sm^ÿFlSemaatEDg2GDtl\d2PmgÌ]taW]¤8Æh¤6gg2GDk
]hk]2ým[Wk^kF^kC_6gUkl^ÂdDx8ÆhŌWt—“‘SDlW\k^kÿFlSemaatEDg2G]¤munotes.in

Page 37

४ - डॉ. रयामविलयास श मयासि
374WkdÔ^D _kKWmlSD UEa2UkKm Dt ÿij Y_ 8ÆhŌWt —“‘ ]¤ 6ggt lDWk_k D_ la^kŒ 8WDì
gxI C_ 8WDt ldIk_ lKg lUek ]¤ Tt8g lUek ]¤ _kKWmlSD ÿlS[ĦSk>2 \m [kIk [WWt Dk
Dk]D__hmTm Œ DÌ^nlWÖN YkNê Dt ÿlS 8WDì leDk^S ^h Tm lD YkNê 4YWm D]Kxå_^k
lJYkWt Dk Dk] D_Sm hu C_ Uog_m S_Z g2ÖDplS-D]ª Dt ÿlS F2\m_Sk Whé lUEkSmŒ ^U^lY
dk]Y2T Dt ÿlS 8WDì 5ÖTk KmdW \_ [Wm _hmŒ Pv _k]ldakg e]kª Dk atEW Yå_ŀÔ^ 4Æ^ÆS
ldeka huŒ 8g]¤ 6lShkggklhÂ^g2ÖDplSC_ \kfk Dt g2[2V ]¤ 8WDì Kx lI2Sk>1 h§8Æh¤ ÖYĶ
lD^k F^k huŒ 8WDìYhamg]m±k DplS
ÿt]I2U
gWz —’]¤ ÿDkleS hò7 TmŒ 6gDt [kU dt
5KmdWgpKW C_ g]m±k ]¤ g2aµW _htŒ ÿt]I2U Dt 4lSå_ĉ 8WDì 4Æ^ DplS^k1 hu \k_S¤Un ^nF
(—’‘g2exlVS łY ]¤ \k_S¤Uz ^nF C_ lh2Um \kfk Dì ldDkg Y_2Y_k
—•“lW_kak
(—’”g2ÖDplS C_ gklhÂ^ (—’–ÿFlS C_ Y_2Y_k (—’–ÿt]I2U C_ 8WDk ^nF
(—“\k_S¤Un hå_IJ2þ (—“‘Yå_dlVªS C_ g2exlVS
\k_S¤Un hå_IJ2þ C_ lh2Um WdKkF_R
Dì g]Ö^k>1 —–“ÿFlSema gklhÂ^ Dì g]Ö^k>1 (—“’\kfkgklhÂ^ C_ g2ÖDplS
(—“’axDKmdWC_gklhÂ^ —““5Ik^ª _k]I2þ en³a C_ lh2Um 5axIWk (—““
ÖdkVmWSkC__kÕům^gklhÂ^ —“”]kWdgË^SkDkld Dkg—“”gWg°kdWDì
_kº^øk2lS (—“•g2exlVS >d2 Yå_dlVªS gWz g°kdW Dì _kº^øk2lS C_ ]k³gªdkU (——Ž
\kfkC_g]kK —”5ÖTk C_ gŏU^ª (—”_kÕů\kfkDìg]Ö^k —”“g2exlVS
>d2 Yå_dlVªS \k_S Dì \kfk g]Ö^k —•–gklhÂ^ÖTk^m ]oÐ^ C_ ]oÐ^k2DW (—”–
lW_kak Dì gklhÂ^ gkVWk E2P —”—lW_kakDìgklhÂ^gkVWk -E2P —•lW_kak
Dì gklhÂ^ gkVWk E2P ‘—•”\k_S¤Un ^nF C_ lh2Um \kfk Dì ldDkg Y_2Y_k (—•“
]hkdm_ ÿgkU lĬdtUm C_ lh2Um WdKkF_R (—••W7DldSkC_4 lÖSÂddkU—•–
\k_S Dt ÿkImW \kfk Yå_dk_ C_ lh2Um E2P —•—E2P —–ŽE2P ‘—–
5^ª C_ þldP \kfk Yå_dk_Ō Dk g2[2V (—•—Y_2Y_k Dk ]oÐ^k2DW (—–\kfk^nF[xV
C_DldSk—–\k_S ]¤ 42útKm _kK C_ ]k³gªdkU (—–DTklddtIWk C_Fī leÐY
(—–]k³gªdkU C_ ÿFlSema gklhÂ^ (—–’\k_Sm^ gklhÂ^ ]¤ 6lShkg Dì g]Ö^k>1
(—–”lh2Um KklS Dk gklhÂ^ (—–”ÿFlSema DkÓ^Vk_k C_ DtUk_WkT 4údka
(—–”]k³gª C_ lYJ„t hò> g]kK (—–”ÖdkVmWSk g2úk] C_ [UaSt Yå_ÿtà^
(——\k_Sm^6lShkgC_?lShklgD\ylSDdkU ——YlIJ] >le^k C_ :µdtU
(——’\k_Sm^ gklhÂ^ Dì \ol]Dk (——”\k_Sm^ WdKkF_R C_ ^o_xY (——”
\k_Sm^ g2ÖDplS C_ lh2Um ÿUte (———Fk2Vm52[tPD_axlh^kC_\k_Sm^6lShkgDì
g]Ö^k>1 (ŽŽŽ5lUŒ 6gDt 4lSå_ĉ Ik_ lUW (—‘”Wk]D8YÆ^kg  glU^Ō Dt gx> KkF
8Ot (—––DldSk g2úhSmW E2PŌ ]¤ 5Â]DTk 4YWm V_Sm 4YWt axF 5lU Dì \m _IWk
DìŒ gW—’‘]¤ 4²t^ Dt Ĭk_k ÿDkleS Sk_ gĮD ]¤ 8WDì DldSk>1 \m glÌ]laS TmŒ 6g
S_h ÿk_2\ ]¤ dt gpKWkÂ]DSk Dì B_ \m 8Æ]nE TtY_ lZ_ Yo_m S_h gt EnU Dx g]m±k Dx hm munotes.in

Page 38

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
38g]lYªS D_ lU^kŒ Pv. _k]kakg e]kª Dt Ĭk_k lD^k F^k atEW 8WDt Ó^kYD [xV Dx ÿDN D_Wt
Dt la> Y^kªĮ huŒ 8WDt g]m±kÂ]D C_ gpKWkÂ]D g\m ÿDk_ Dt ú2TŌ Dì g2´^k YIkg gt 4lVD
huŒ dt lh2Um gklhÂ^ Dt ?gt g]m±D C_ atED _ht h§ Kx atEW ]¤ aF\F YugO-g°_dfŎ SD
aFkSk_ glø^ _ht h§Œ 8WDìlI2Sk>1 >DS_ZKhk1 \k_Sm^ gklhlÂ^D Y_2Y_k ]¤ 4dVk_RkB2 Dx
OmD D_Wt Dì S_Z _hm hudhé Uog_m S_Z W7 ÿdpl°^Ō Dì C_ \m 8ÆhŌWt 8SWk hm Å^kW lU^k
huŒ lh2Um Dt 6g ]hkW 5axID Dk lWVW ‘Ž]7gWŽŽŽDxhò5Œ 4YWt g2YoRª KmdW Dt
aF\FSmW-IyTk7 \kF Dx 8ÆhŌWt 4YWt atEW C_ gklhÂ^ gkVWk Dx g]lYªS D_ lU^kŒ
’’ g]m±k lgĦk2S >d2 4dVk_Rk>1
Pv. _k]ldakg e]kª Dì 5axIDì^ gxI 8WDì 6lShkg-ItSWk gt Fh_t SD g2^nĉ huŒ 6g łY ]¤
dt 5Ik^ª _k]I2þ en³a C_ 5Ik^ª hKk_m ÿgkU lĬdtUm Dì 5axIDì^ Y_2Y_k Dx 5Ft […kWt
dkat 5axID lgĦ hxSt h§Œ Pv _k]ldakg e]kª Wt \k_Sm^ 6lShkg Dx lWl]ªS D_Wt dkam
CYlWdtleD gxI Dk 5_2\ gt hm \mfR ld_xV lD^k C_ \k_Sm^ 6lShkg Dt SÂdŌ Dx\k_Sm^
Yå_dte Dt 4WnłY hm ldĴtlfS D_ ^h lUEk^k lD lDg ÿDk_ \k_Sm^ ?lShklgD g2U\ª^o_xYm^
g2U\ō Dì 4Yt±k 8ÆWS C_ ÿFlSema huŒ Pv. _k]ldakg e]kª ]k³gªdkUm g]m±D Dt łY ]¤
Ó^kĮhuŒ 8WDì 6lShkg ŀlĶ ]k³gªdkUm huŒ 8ÆhŌWt 5dÔ^DSkWngk_ \k_Sm^ 6lShkg Dt ldldV
E2PŌ Dk goà] 4Å^^W lD^k huŒ 4YWt 4Å^^W ]¤ gk]klKD ^TkTª Dx 4Â^lVD ]hÂd UtSt h§
C_Ĭ2ĬkÂ]D gt ldĴtfR Dt 5Vk_ Y_ gk]klKD ldDkg Dt lddtIW Dì Dxlee D_St h§Œ 8ÆhŌWt
ÿÂ^tD lddt¸^ ^nF ]¤ KWdkUm SÂdŌ Dì YhIkW Dì Dxlee Dì hu C_ ÿkImW gklhÂ^ Dk ]oÐ^k2DW
D_St hò> 8g]t ÿFlSema C_ ÿlSlø^kdkUm SÂdŌ Dk ldĴtfR lD^k huŒ 8WDt atEW ]¤
øk2lSDkå_Sk hu C_ ÿÂ^tD ^nF Dk ldĴtfR D_St hò> dt 8g]¤ W Dtda øk2lSDk_mSÂdŌDxlIlÆhS
D_St h§ [lÐD 4YWt atEW ]¤ ]hÂd \m UtSt h§Œ
CYlWdtleD gxI Dt ldŁĦ g2Gfª Pv _k]ldakg e]kª Dk 6lShkg atEW 6g łY ]¤ ÿlSlø^kdkUm
hu lD 8ÆhŌWt \k_Sm^ 6lShkg C_ gklhÂ^ Dt g2[2V ]¤ 8YlWdtedkUm gxI Dx InWySm Um C_ Fh_t
STk goà] 4Å^^W gt 8gDt lWlÕø^ŌDx[UaPkakC_ 6gDt la> 8ÆhŌWt 5lU] gkÌ^dkUm
g]kK gt atD_ Yo2KmdkUm ldDkg Dt ldl\ÆW I_RŌ ]¤ ldDlgS gk2ÖDplSD g2U\Ŏ Dì Ó^k´^k
DìŒ gkT hm gk]klKD 5lTªD gU]Ō Dx \m ÖYĶ D_St hò> 5Ft […tŒ 6g Yo_t ldĴtfR ]¤ 8WDì
KWdkUm gxI ]n´^ łY gt ÿ\kdm _hmŒ hu C_ 6W ldĴtfRŌ Dt ]kÅ^] gt 8ÆhŌWt \k_Sm^ 6lShkg
Dt ldl\ÆW gUeê Dx CYlWdtleD gxI gt ]nlĉ \m lUak UmKugt 5^ª-þldP 6lShkg Dt g2[2V ]¤
CYlWdtleD gxI Dt 4Wngk_ 5^ª >D dIª_ KklS TmKx \k_S ]¤ [kh_ gt ÖTkWk2Så_S hxD_
5^mTmŒ 6g g2U\ª ]¤ 8ÆhŌWt 4YWt ú2T \k_Sm^ g2ÖDplS C_ lh2Um ÿUte ]¤ ÖYĶ lD^k hu lD
^h Vk_Rk lD 5^ª [kh_ gt 5> Tt 42útKx Ĭk_k Zuak7 F7 Tm C_ >D [„m gxIm-g]LmIka
TmŒ U_4ga5^Ŏ Dx [kh_ gt 5^k hò5 [SkWt Dt YmJt ^h ÿt_Rk Dk] D_ _hm Tm lD 42útK munotes.in

Page 39

४ - डॉ. रयामविलयास श मयासि
39>le^k Y_ _kK D_St h§6gla> gË^ hxWt Dk hD 6Æh¤ hm l]ak hò5 hu \ak 6WDt YodªK eklgS
\k_S Dk ÿkRm Dugt hx gDSt Tt"Un\kªµ^ ^h hu lD 6W DnlNa SDōDk E2PW D_Wt Dt [Kk^ \k_S
Dt g\m \kfk du²klWD 8WDt Kka ]¤ Z1g F>.. 5^ª 5ø]R Dk lgĦk2S ]kWWt gt gkăkº^dklU^Ō
Dx lDSWt ak\ hxSt h§ >D Sx 5^ª þldP LF„k 8ÆhŌWt E„k D_ lU^k C_ Dhk lD ^hk1 Kx þld„
5^t Tt. 5^Ŏ Wt 8gDx WĶ D_ lU^kŒ 4[5Y [Uak atSt _klh>Œ dkÖSd ]¤ Pv. _k]ldakg e]kª
Wt 6g ÿij Dx WÖadkUm WKå_> gt UtEk hm Whé C_ Khk1 SD dIªÖdSk Dk ÿij hu8gg]^
[[ª_Sk Ik_Ō S_Z Ó^kĮ TmŒ 8ÆhŌWt h„ÈYk C_ dulUD gË^Sk Dt ÿij Dx gk]klKD 4S3 l]®R
Dì ŀlĶ gt ldĴtlfS lD^kŒ 8WDt 4Wngk_dulUD g2ÖDplS ®] g2ÖDplS Tm C_ 8WDt _IWkDka
]¤ Dyea Dk ^TtĶ ldDkg hò5 TkŒ :µdtU ]¤ Khk1 Khk1 ÿKkYlSldĵD]kª 5lUg2gk_ Dt lW]kªSk
Dt łY ]¤ ^kU lD> F>dhk1 ^h g]L atWk Iklh> lD ^h Dk_mF_ Dk ŀlĶDxR huŒ ]WnÕ^ Dt hkT
Dk lKSWk ]hÂd :µdtU ]¤ ÿlSYklUS hu8SWk g2gk_ Dt 4Æ^ lDgm ú2T ]¤ ek^U hm hxŒ Pv
_k]ldakg e]kª Dt 4Wngk_ dulUD gË^Sk C_ hPÈYk gË^Sk ]¤ D7 g]kWSk>1 Tm C_ ^h
g]kWSk>1 5DlÖ]D Whé hx gDSm Tm [lÐD ^h gk]klKD 42S3 l]®R Dk Za TmŒ ^h
g]kWSk>1 dulUD gË^Sk Wt hPÈYk gË^Sk gt ÿkĮ Dì ^k hPÈYk gË^Sk Wt dulUD gË^Sk gt ÿkĮ
Dì^h Dh YkWk g2\d Whé huŒ 6g S_h 8ÆhŌWt UxWŌ Dt [mI >DSk Dt goýŌ Dì ExK Y_ [a
lU^kŒ :µdtU gt 5Ft 4Å^^W D_St hò> 8ÆhŌWt _k]k^R]hk\k_S4TdªdtUI_D g2lhSk 5lU
Dt 5Vk_ Y_ gk]klKD ldDkg Dx al±S lD^kŒ lKg]¤ \k_S ]¤ W Dtda dRª-Ó^dÖTkC_
Ó^lĉFS g2Yl° 5 F7 Tm [lÐD 5lU] gkÌ^dkUm ^nF ]t Iam KkSm hò7 g\k C_ gl]lS Kugm
[hòS gm axD g2ÖTk>2 \m [Wm hò7 TmlKWDt Dk_R _kKk C_ _kKg°klW_2Dne Whé TmŒ 8ÆhŌWt
6g g]^ Dt \kfk ld²kWe_m_ ld²kW 5lU ±týŌ Dì 8ÆWlS Dì \m IIkª Dì C_ ^h g[ D_St
hò> 8WDk aà^ Tk ÿkImW \k_S ]¤ ldDkg Dt I_RŌ Dx lIlÆhS D_Wk STk CYlWdtleD Vk_RkB2
Dk E2PW D_WkŒ 6gm ÿDk_ [yĦ V]ª Dt 8U^ Dx dh 6g łY ]¤ UtESt h§ lD 7gk6^S C_ 6Öak]
Dt KÆ] Dt Yhat hm \k_S Wt ldĵ Dx ]kWdSk Dk UeªW Ut lU^k TkŒ FyS] [nĦ Dk ldþxh 4gkVk_R
TkŒ 8ÆhŌWt dRª Ó^dÖTk Dk \mfRld_xVlD^kC_KklSldhmWg ]kK Dk g]TªW lD^kŒ
YnWKkªF_R Dt ÿij Y_\m dt8YlWdtedkUm gxI Dx InWySm UtSt lUEk7 UtSt h§Œ \k_Sm^gklhÂ^Dì
\ol]Dk ]¤ dt DhSt h§lD^o_xY ]¤ K[ YnWKkªF_R 5_2\ hò58ggt [hòS Yhat dugt hm ^nF Dk
5ld\kªd Sl]aWkPn ]¤ hx InDk TkŒ 6NamDìS_h ^hk1 gklhÂ^ Dt gkT DakB2 Dk ldDkg hò5
Ó^kYkå_D g2[2VŌ Dk ÿgk_ hò5 C_ 6Nam gt l\ÆW DkZì g]^ SD Sl]aWkPn _kKWmlSD łY
gt >DSk[Ħ _hkŒ K[ 42útKŌ Wt \k_S ]¤ 4YWk _kK Dk^] lD^k S[ Sl]a \kfk8gDt gkT
Sl]a KklS Dk ldDkg hx InDk TkŒ"
\k_Sm^WdKkF_R Dx ^o_xlY^Ō Dt 5F]W gt Kx„Wt dkam CYlWdtleD gxI Dk \m Pv.
_k]ldakg e]kª Wt \mfR ld_xV lD^k C_ WdKkF_R Dt SÂd ÿkImW gklhÂ^ ]¤ ExK lWDkat
Vkl]ªDgk]2Sm Łl…^Ō Dk ld_xV WdKkF_R Dk >D ÿ]nE a±R hulKgt 8ÆhŌWt DklaUkg Dt munotes.in

Page 40

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
40
4l\KkW ekDn2Sa]z
]¤ ľm 4lVDk_Ō Dt la> UleªS g2Gfª Dt ]kÅ^] gt STk ]Å^Dka ]¤ goZì-
g2SŌ Dt DkÓ^ Dt ]kÅ^] gt \m 4YWt DTW Dx SklDªD łY gt lgĦ lD^k huŒ gWkSW V]ª Dt ldŁĦ
]hkÂ]k [nĦ Dk ldþxh 6gm ÿdpl° Dk >D 8Ukh_R hulKgt lIlÆhS D_Wt Dk Dk] Pv_k]ldakg
e]kª Wt lD^kŒ 6gm S_h Dt 8Ukh_R 8ÆhŌWt ]Å^DkamW gk2ÖDplSD 52UxaWŌ Dt łY ]¤ ÖTkYÂ^
lIýDak C_ g2FmS Dt ±tý gt \m lU>Œ g2FmS Dt ±tý ]¤ 4]m_ Eng_Ō Dt Dka gt atD_ SkWgtW
SD VoYU Dì Y_2Y_k Dk 8ÐatE D_St hò> dt ]kWSt h§ lD ^h g2FmS ]¤ lh2Um WdKkF_R Dk lIÆh hu
³^ŌlD FmSŌ Dì \kfk axD\kfk hu C_ \lĉ 52UxaW Dx Sx dt Ul±R C_ 8°_ \k_S Dì
4ld\kº^ GtSZ¥ DtłY ]¤ UtESt h§Œ 6g S_h Pv _k]ldakg e]kª Wt CYlWdtleD ldIk_Ō Dx
InWySm Um8WDk]oÐ^k2DW lD^k C_ dkÖSldDSk Dx ÿÖSnS lD^kŒ
\k_Sm^ 6lShkg Dì >D ]hÂdYoRª GNWk
gW–“•Dì øk2lS Dk YnWª]nÐ^k2DW \m Pv
_k]ldakg e]kª Wt 4YWt 6gm ŀlĶDxR gt lD^kŒ gW—“•]¤ ÿDkleS 4YWm YnÖSD
gW
gSkdWDì_kº^ øk2lS C_gW——Ž]¤ ÿDkleS
gW g°kdW Dì _kº^øk2lS C_ ]k³gªdkU
]¤ 8ÆhŌWt W Dtda 4ęk_h gy g°kdWDì øk2lS Dt ÿlS 8YlWdtedkUm gxI Dx InWySm Um [lÐD
8gDk E2PW D_St hò> 8gt 6g łY ]¤ ÿÖSnS lD^k Kx ^nFk2S_Dk_m Tk C_ lKg Y_ \k_Sm^
g]kK Fdª D_ gDSk TkŒ lKW\k_Sm^C_lā lNe 6lShkgDk_Ō Wt –“•Dt GNWkø] Y_ 6g
S_h Dt SDª F…t Tt Kugt–“•Dk ldþxh gk]2SŌ Dk 4YWm g°k dkYg YkWt Dt la> ldþxh Tk
^hV]k«VSkDkWSmKkTk ^hldþxhgZahxKkSkSx\k_SlYJ„k_hKkSk 5VnlWDìD_R
Dìÿlø^kŁDKkSm5lU Œ dkÖSd ]¤ Pv _k]ldakg e]kª Dt 4Wngk_ gW g°kdWDì øk2lS
gkăkº^dkU Dt ldŁĦ \k_Sm^ KW]kWg Dk KkF_R Tk C_ 4YWt 6g ÖTkYWk Dì YnlĶ ]¤ 8ÆhŌWt
akPª ]uDkat Dt DTW Dt ]kÅ^] gt 62µa§P Dì gkăkº^dkUm ]ekB2 Dx ExaD_ _E lU^kŒ Uog_m
S_Z 6g DTW Dì YnlĶ hk8g @Z Dv]Æg ]¤ Yo1KmYlS dFª Dt ÿlSlWlV KvW āk6N Dt DTW gt
DìŒ 8ÆhŌWt 4ęk_h gy g°kdW Dì øk2lSDt YmJt Ute Dì Y_SdSklDgkWŌC_Ó^kYkå_^ŌDì
5lTªD S[khm4Æ^k^YoRª ekgW ÿRkam 5lU Dx UtEk C_ \k_Sm^ KW]kWg ]¤ 6Æhm Dk_RŌ
gt 8YKm ekgW Dt ÿlS SmĄ GpRk 6g _kº^øk2lS Dt łY ]¤ gk]Wt 57Œ 6gDt YmJt\k_Sm^
KW]kWg Dì ÖdkS2Þ^ ItSWk Dk] D_ _hm TmŒ 6gDt gkT hm 8ÆhŌWt ^h \m lUEk^k lD lDg
S_h 4ęk_h gy gSkdW Dt g2úk] Dt g]^ lh2UnÖSkWm \kfk g2ÖDpSlWķ lh2Um ^k Zk_gmlWķ 8Uoª Dt
ÖTkW Y_ lh2UnÖSkWm \kfk Dk ÿ^xF D_St hò> g2UteŌ Dx ÿgkå_S lD^k F^kŒ lKggt ^h ÖYĶ hxSk
hu lD ^h _kº^øk2lS l[Wk lDgm gk2ÿUkl^D \tU\kd Dt 5^xlKS hò7 C_ 6g]¤ lhÆUo ]nlÖa]
g\m glÌ]laS TtŒ gW–“• Dì øk2lS Dt [kU hm \k_Sm^Ō ]¤ 42útKm _kK Dt ldŁĦ ItSWk
øxVYoRª Q2F gt 4l\Ó^ĉ hxWt aFm C_ \k_Sm^ KW]kWg >DSk Dt goý ]¤ [2VWt aFkŒ 8ÆhŌWt ^t
^h lUEk^k lD Āk2g Dì _kº^øk2lS Dt SmW 5Ueª ÖdS2ýSkg]kWSk C_ [2VnÂd 4ęk_h gy
g°kdW Dì _kº^øk2lS Dt \m 5Ueª Tt ^h _kº^Dk2lS Ute Dt W> [nlĦKmdm dFª Dì ItSWk Dt munotes.in

Page 41

४ - डॉ. रयामविलयास श मयासि
41ldY_mS axD ItSWk Dì 4l\Ó^lĉ TmŒ ?gt ldĴtfRx gt Pv. _k]ldakg e]kª Dt _kÕům^ [xV C_
KWdkUm hxWt Dk ÿ]kR l]aSk huŒ
lh2Um KklS C_ gklhÂ^ Dk 6lShkg Pv. _k]ldakg e]kª Wt lh2Um KklS C_ 8gDt gklhÂ^ Dt
6lShkg Y_ >D ]ylaD gxI C_ ldIk_ 4YWt atEW Dt ]kÅ^] gt lU^k huŒ 6g g2[2V ]¤ ]n´^
łY gt lh2Um KklS Dk gklhÂ^ ú2T ]¤ 8WDt ldIk_ Ó^dlÖTS łY gt l]aSt h§Œ lh2Um KklS Dt
4lÖSÂd Dt g2[2V ]¤ 8WDk ]kWWk hu lD ^o_xY ]¤ K[6SkadmĀk2gmgmK]ªW 5lU \kfk>1 [xaWt
dkamKklS^ŌDkFOWhò5 S[ 8WDt gklhÂ^ Dk 5VnlWD Dka enŁ hò5lKgDt D7 I_R
huŒ Y_2Sn 6gDì enŁdkS KkSm^ FOW Dt g]^ hò7Œ ^hm lÖTlS lh2Um STk 4Æ^ 4WtD \k_Sm^
\kfkB2 Dt gklhÂ^ Dì \m huŒ \k_S ]¤42útKm _kº^ Dì ÖTkYWk Dt Yhat ldl\ÆW ÿUteŌ ]¤ Sl]a
[k2µak]_kOm5lU\kfk >1 [xaWt dkaŌ Dì KklS^Ō Dk FOW hx InDk TkŒ 6gm 5Vk_ Y_ lh2Um
KklS Dk lW]kªR \m >D hKk_ dfª Yhat hx InDk hxFk C_ lh2Um KklS Dt dphU gk2ÖDplSD 6lShkg
Dk hm 42F lh2Um KklS Dt gklhÂ^ Dk 6lShkg huŒ 6gm ldĴtfR Dt ø] ]¤ 8WDk ]kWWk hu lD \k_S
]¤ Yo2KmdkU Dk 5F]W 41útƒm _kK gt Yhat hm 5 InDk TkŒ 4Æ^6lShkgDk_ŌDì6gVk_RkDk
lD\k_S Wt Yo2KmdkU Dk 5F]W 41útƒm _kK Dì UtW huDk 8ÆhŌWt E2PW lD^kŒ 8ÆhŌWt ^h lgĦ
D_Wk Ikhk lD Eng_x C_ ldīkYlS Dt Dka ]¤ lh2Um KklS Dt lW]kªR Dì ÿlø^k Dt gkT
5VnlWDSkWdKkF_R C_ Yo2KmdkU 5 InDk TkŒ 6gm ldĴtfR ø] ]¤ dt 5Ik^ª _k]I2þ en³a
Dt Dka ld\kKW Dt 5Vk_Ō C_ Wk]D_R ]¤ \m DnJ Yå_dSªW 8YlÖTS D_St h§Œ 8WDk]kWWk
hu lD lh2Um Dk 5lUDka dkÖSd ]¤ ]Å^Dka hu C_ dm_FkTkDka _mlSdkU Dk ÿT] 8ÂTkWŒ
6gm S_h Yodª ]Å^Dka axDKkF_R Dk Dka hu C_ 8°_ ]Å^Dka_mlSdkUDklĬSm^8ÂTkW
huŒ 4YWt ldĴtfR Dt 5Vk_ Y_ dt 6g lWÕDfª Y_ Yhò1ISt h§ lD lh2Um KklS Dk lW]kªR ‘dégUm
SD hx InDk TkŒ 6g S_h dt ^o_xYm^ WdKkF_R gt \m Yhat lh2Um ]¤ WdKkF_R Dt Yhat I_R Dì
enŁdkS ]kWSt h§Œ \k_S ]¤ Ó^kYkå_D Yo2KmdkU Dì enŁdkS Dx gÂ^klYS D_Wt Dt la> dt D[m_ C_
Snagm Dt 8Ukh_R UtSt h§Œ 
]W [lW^k1 [lWK W Jx„tDnW[k dkDt gDa h_k]m 4]pS ]¤ ldf GxatŒ D[m_C_
[lRDDx[lWKWIkD_DxIkD_m EtSm W lDgkW DxSnagmUkg 
Dt DTWŌ Dt Ĭk_k dt ^h lgĦ D_St h§ lD Ó^kYkå_D Yo1KmdkU Dk 4lÖSÂd Yodª ]Å^Dka ]¤ TkŒ 6g
S_h Pv. _k]ldakg e]kª Wt Khk1 >D S_Z WdKkF_RYo1KmdkU5lU 4dVk_RkB2 Dt ldDkg Dx
ghm S_mDt gt YhIkWWt Dì Dxlee Dìdhé lh2Um gklhÂ^ Dt 6lShkg Dì DnJ Vk_RkB2 ]¤ \m
Yå_dSªW D_Wt Dì 5dÔ^DSk Y_ [a lU^kŒ 8ÆhŌWt D[m_Snagm 5lU Dt 8Ħ_RŌ Dk 8ÐatE
D_SÂDkamWÓ^kYkå_D gklhlÂ^D C_ KkSm^ ÿlø^kB2 Dx ÖYĶ lD^k C_ 6W ÿlø^kB2 Dx
axD KkF_R Dì g2²k UtD_ lh2Um Dt gklhlÂ^Dgk]klKD 6lShkg Dx geĉ Q2F gt UtEWt Y_ [a
lU^kŒmunotes.in

Page 42

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
42Dak g2[2Vm lI2SW Pv. _k]ldakg e]kª Wt 4YWt ldldV lW[2VŌ ]¤ 4YWm DakÂ]D ]kÆ^SkB2 Dì
IIkª C_ ldĴtfR lD^k hu C_ 8WDt 4WnłY ldldV gklhÂ^Dk_Ō Dk ]oÐ^k2DW \m lD^k huŒ
ldf^-dÖSn Dt g2U\ª ]¤ 8WDk ]kWWk hu lDDak Dì ldf^dÖSn W dtUk2lS^Ō Dk āĺ huW hmFta Dk
lW_Yt± ldIk_ ]WnÕ^ Dk 62lþ^ [xV8gDt \kd8gDt ldIk_8gDk gŏU^ª-[xVDakDìldf^
dÖSn huŒ 6g S_h ldf^dÖSn Dt g2U\ª ]¤ 8ÆhŌWt Kx ldIk_ lU>dt 8WDt ^TkTªdkUm ŀlĶDxR Dk
Yå_Ik^D h§Œ ldl\ÆW DakÂ]D ]kÆ^SkB2 Dt g2U\ª ]¤ 8WDt ldIk_ >DU] Ó^dhkå_DC_
^TkTªdkUm h§Œ Dak Dt ÖTkl^Âd Dt ÿij Y_ 8WDk ]kWWk hu lD gklhÂ^ Dt g\m SÂd g]kW łY
gt Yå_dSªWema Whé h§Œ ^nF [UaWt Y_ Khk1 ldIk_Ō ]¤ 4lVD Yå_dSªW hxSk hudhk1 62lþ^ [xV
C_ \kd KFS ]¤ 4Yt±kDpS ÖTkl^Âd _hSk huŒ 6g S_h dt gklhÂ^ Dt gÂ^ Dx ?lShklgD
gk]klKD Yå_lÖTlS^Ō Dì 8YK ]kWSt h§ C_ Yå_dSªWema \mŒ 8WDt 4Wngk_ h]k_tg]kK Dt
WulSD ]oÐ^ \m ldDkg Dt gkT-gkT Yå_dlSªS hxSt _hSt h§ C_ 6g g2U\ª ]¤ lDgm \m ÿDk_ Dt
gkdª\yl]D gÂ^ Dx dh ]kÆ^Sk Whé UtStŒ
Pv. _k]ldakg e]kª Dì ldDkgdkUm 4dVk_Rk 8WDt DakÂ]D lI2SW Dk 5Vk_ huŒ gklhÂ^ Dt
dÖSnY± >d2 leÐYY± ]¤ dt >D 5Vk_\oS g2[2V ÖdmDk_ D_St h§ C_ ]kWSt h§ lD gklhÂ^ Dk
leÐY8gDt ldl\ÆW łY gk]klKD ldDkg gt hm g2\d hò> h§Œ KWSkSDgklhÂ^Y hò1IkWt Dt
gkVWŌ ]¤ Kx Yå_dSªW hò>8WDk ÿ\kd 8WDt łYŌ Y_ \m Y„kŒ gklhÂ^ ]¤ dÖSn C_ łY >D
Uog_t gt gÌ[Ħ hm Whé hxSt [lÐD >D Uog_t Dx ÿ\kldS \m D_St h§Œ dÖSn C_ leÐY 6W UxWŌ ]¤
dt dÖSn Dx º^kUk ]hÂdYoRª ]kWSt h§Œ 8WDt 4Wngk_ gklhÂ^ _IWk Dt la> º^kUk lWRkª^D \ol]Dk
ldf^dÖSn Dì hm hxSm huŒ 6gm g2U\ª ]¤ dt ]ký \kfk 5Vkå_S ^k łYdkUm g]m±k lgĦk2SŌ Dì
5axIWk \m D_St h§Œ 6g g2[2V ]¤ 8WDk ]kWWk hu lD DnJ 5axID gklhÂ^ Dì ldf^dÖSn Dì
lddtIWk gt [IWt Dt la> \kfk Dì IIkª D_Wk ^TtĶ g]LSt h§Œ 8WDt 4Wngk_ gklhÂ^ ]¤ ldf^
dÖSn Dx \kfk gt 4aF Whé lD^k Kk gDSkŒ 6gDt ld_xV ]¤ Pv. _k]ldakg e]kª Dk ]kWWk hu lD
?gt 5axID ^k2lýD ŀlĶ gt \kfk Dk łYkÂ]D lddtIW D_St h§Œ K[lD\kfkldIk_eoÆ^ Whé hx
gDSmŒ 6gla> \kfk Dk ldĴtfRldIk_Ō Dt ldĴtfR Dt 4\kd ]¤ 4TkªS ldf^dÖSn Dt ldĴtfR
Dt 4\kd ]¤ 4Vo_k ]kWk Kk>FkŒ
DakÂ]D gŏU^ª Dt g2[2V ]¤ Pv. _k]ldakg e]kª Wt ]ylaD ldIk_ Ó^ĉ lD> h§Œ 6g gÌ[ÆV ]¤ dt
\m 5Ik^ª _k]I2þ en³a Dt ldIk_Ō gt DkZì gkÌ^ _ESt h§Œ 8WDt 4Wngk_gŏU^ª Dì g°k dÖSnFS
hu 4TkªS 62lþ^Ō gt lKg gŏU^ª Dì 4Wn\olS hxSm hudkĻ KFS ]¤ 8gDì dÖSnFS g°khuŒ 62lþ^k2
gŏU^ª Dì Y_E Dk gkVW h§8gDkDk_RWhé Œ dÖSn Dk • gŏU^ª hm 8gDt FnR Dk 5Vk_ huŒ
dÖSn Dk ^h FnR ]kWd ]W Dì 8YK Whé hu6gla> gŏU^ª Dì g°k ]kWd ]W Dì Whé hxSm [lÐD
dÖSn KFS Dì hxSm huŒ ³^ŌlD ÿDplS Dt gŏU^ª gt ^k 4Æ^ dkĻ gŏU^ª gt ÿtå_SC_ÿ\kldS
hxD_ hm h]k_t ]W ]¤ gŏU^ªY_D ldIk_ KkFSt h§Œ 6g S_h 62lþ^-[xV hm g2ÖDkå_S hxD_ \kd-munotes.in

Page 43

४ - डॉ. रयामविलयास श मयासि
43KFS Dk lW]kªR D_Sk huŒ dÖSnS3 \kdŌ C_ ldIk_Ō Dk gŏU^ª hm 62lþ^-[xVY_hm5Vkå_ShxSk
huŒ 4YWt ldIk_Ō Dt 4WnłY Pv. _k]ldakg e]kª gŏU^ª ItSWk Dk Fh_k g2[2V gk]klKD ldDkg gt
Kx„St h§Œ 8WDt 4Wngk_ ]WnÕ^ Dì gŏU^ª ItSWk Dk ldDkg \m gk]klKD ldDkg Dt gkT-gkT
hm hxSk _hSk huŒ 6g S_h Pv _k]ldakg e]kª Dì ŀQ ]kÆ^Sk hu lD gŏU^ª Dì dÖSnFS g°k
gk]klKD ldDkg gt 8gDt gkYt± g2[2VDakC_gklhÂ^ Dt łYŌ Dt 4Wngk_ 8gDì ldf^ dÖSn
Dì ldldVSk Dx Å^kW ]¤ _ED_ hm gŏU^ªekľ Dk ghm lddtIW lD^k Kk gDSk huŒ
4YWt 6W ldIk_Ō Dt 4WnłY 8ÆhŌWt g]m±k Dx \m >D ŀ… 5Vk_ UtWt Dk Dk] lD^kŒ 8WDt
4Wngk_ g]m±k Dk 5Ueª łY dh hu Kx dÖSnFS lI2SW Y_ 5Vkå_S hx C_ Ĭ2ĬkÂ]D YĦlS Dt
4Wngk_ 8g]¤ ldf^dÖSn Dk ldĴtfR lD^k F^k hx STk gklhÂ^Dk_ Dì gm]kB2 Dx ŀlĶFS _ESt
hò> 8g _IWk ldetf ]¤ g]kldĶ ÿFlSema C_ ÿlSlø^kdkUm SÂdŌ Dì YhIkW Dì F7 hxŒ gkT
hm8g]¤ gklhÂ^Dk_ Dt \kd[xV Dt gkYt± 8gDì DakÂ]DSk C_ \kfk duleĶz^ Dk lddtIW-
ldĴtfR lD^k F^k hxŒ
’“ gk_k2e
lh2Um Dì ]k³gªdkUm g]m±k Dt DpSm Ó^lĉÂd Pv. _k]ldakg e]kª Wt lh2Um 5axIWk Dt ldDkg ]¤
4Â^2S ]hÂdYoRª ^xFUkW lU^k huŒ 8ÆhŌWt g2SnlaS 6lShkg ŀlĶ Dt gkT gklhÂ^ Dt gŏU^ªekľm^
ÿijŌ Y_ \m F2\m_ lI2SW lD^k huŒ C_ 5axIWk Dì ?gm YĦlS Dx ]kÆ^Sk Um hulKg]¤ ldf^dÖSn
Dt gkT-gkT łY ldVkW Dx \m ]hÂd lU^k F^k huŒ 8WDt ldIk_Vk_kÂ]D 5úhŌ Dt 4WnłY hm
8WDt 5axIWk gt Kn„t ldIk_ 8WDt KWdkUm g_xDk_Ō Dx 5Ft […kWt Dk Dk] D_St h§Œ Pv
_k]ldakg e]kª Dk Ó^lĉÂd ÿkImW C_ WdmW Dk 4U\nS g]Æd^ ÿÖSnS D_Sk huŒ 8ÆhŌWt Khk1
\k_S Dì _kÕům^ 4lÖ]Sk Dt la> exVYoRª atEW lD^kdhé gklhÂ^ g]m±k htSn >D g2SnlaS
ŀlĶDxRDkldDkg\mlD^k Œ 8WDì DplS^k1 6g [kS Dk ÿ]kR h§ lD 8WDk 4Å^^W lDSWk
Ó^kYDTkŒ 8ÆhŌWt 6lShkgg2ÖDplSg]kKgklhÂ^ C_ \kfk Dt F2\m_ ÿijŌ Y_ 4Â^2S
lI2SWY_D ú2TŌ Dì _IWk Dì huŒ lh2Um 5axIWk Dt la> 8WDk ^xFUkW [hò]oÐ^ huŒ
’” aGn°_m^ ÿij
Pv _k]ldakg e]kª gŏU^ª ItSWk Dk g2[2V lDggt Kx„St h§ "
Pv. _k]ldakg e]kª Dx lDg S_h Dk 5axID ]kWk KkSk hu "
‘Pv. _k]ldakg e]kª Dì Yham g]m±k DplS DyWgm hu"
’
4YWmV_Sm 4YWt axF
gt lDgDì 5Â]DTk hu "munotes.in

Page 44

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
44’•[xVÿij
 lh2Um gklhÂ^ Dt 6lShkg Dt g2U\ª ]¤ Pv. _k]ldakg e]kª Dt ldIk_Ō Dk ]oÐ^k2DW DìlK>"
 Pv. _k]ldakg e]kª Dì gklhÂ^ lI2SW g2[2Vm 4dVk_RkB2 Dk Yå_I^ UmlK> "
‘ WdKkF_R Dt g2U\ª ]¤ Pv. _k]ldakg e]kª Dì 4dVk_RkDxÖYĶlDlK> Œ
’
lh2Um Dì KkSm^ ItSWk Y_ ldÖSk_ gt lalE>Œ
’–4Å^^WhtSnghk^DYnÖSD¤
5VnlWDSk C_ lhÆUm 5axIWk - 62þWkT ]UkW
lhÆUm 5axIWk Dk Uog_k YkO - Pv. lW]ªak KuW
‘lhÆUm5axIWkDkldDkg - ]Vn_te
’lhÆUm 5axIWk ŀlĶ C_ ÿdpl°^k1 ]WxK YkÁPt^
ٟٟٟٟٟٟ

munotes.in

Page 45

45५ - डॉ. नगेनद्र
456Dk7
“
PvWFtÆþ
6Dk7DìłY_tEk
“Ž 6Dk7 Dk 8ĥtÔ^
“ ÿÖSkdWk
“Pv. WFtÆþ Yå_I^ >d2 DplSÂd
“‘ g]m±k lgĦk2S >d2 4dVk_Rk
“’ gk_k2e
““ aGn°_m^ ÿij
“” UmGō°_mÿij
“•gÆU\ª YnÖSD¤
“Ž8ĥtÔ^
6g 6Dk7 Dt 4Å^^W gt 5Y ^h KkW gD¤Ft lD›
ǵ5VnlWD lh2Um 5axIWk Dk ldDkg lDg S_h hò5 Œ
ǵ5VnlWD lh2Um 5axIWk Dt ldDkg ]¤ Pv. WFtÆþ Wt ³^k ^xFUkW lD^k Œ
ǵ5VnlWD lh2Um 5axIWk ]¤ lDW ŀlĶDxRŌ Dk ldDkg hò5 Œ
“ÿÖSkdWk
ghm ]k^WŌ ]¤ lh2Um 5axIWk Dk ldDkg 5Ik^ª _k]I2þ en³a gt 5_2\ hxSk hu Œ 5Ik^ª _k]I2þ
en³a Dt [kU lh2Um 5axIWk Dx W7 ŀlĶ C_ W^k YT ÿUkW D_Wt Dì ŀlĶ gt 5Ik^ª W2UUnak_t
dkKYt^m5Ik^ª hKk_m ÿgkU lĬdtUm Dt gkT-gkT Pv WF¤þ Dt ]hÂd Dx ÖdmDk_ lD^k KkSk hu Œ
5axIWk Dt ±tý ]¤ Pv WF¤þ Wt 4YWm enŁdkS gklhÂ^ gt g2[2lVS g]gk]l^D ÿijŌ gt Dì[kU
]¤ 8WDk ldÖSk_ hxSk Iak F^k Œ 8WDk Yhak g]m±kÂ]D lW[2V
Jk^kdkU
TkKx gWz —‘•
]¤ laEk F^k C_ 8WDì Yham ÿDkleS YnÖSD Dld gnl]ýkW2UW YS Y_ laEm F7 TmKx gWz
—‘–]¤ ÿDkleS hò7 Tm Œ ^h dh g]^ Tk K[ Jk^kdkU 4YWt YoRª I_] Y_ Tk C_ ÿFlSdkU
gklhÂ^ Dt ±tý ]¤ 4YWk ÿ\kd Vm_t Vm_t ÖTklYS D_ _hk Tk Œ ?gt g]^ ]¤ Pv. WF¤þ Wt lh2Um
5axIWk Dì dphSý^m 4TkªS 5Ik^ª _k]I2þ en³a5Ik^ª W2Unak_t dkKYt^m C_ 5Ik^ª munotes.in

Page 46

46कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
hKk_m ÿgkU lĬdtUm Dì Y_2Y_k Dk lWdªhW D_St hò> lh2Um 5axIWk Dt ldDkg ]¤ 4Â^2S ]hÂdYoRª
\ol]Dk lW\k7 Œ
“Pv.WFtÆþYå_I^>d2DplSÂd
Pv WF¤þ Dk KÆ] g2[2V 8°_ ÿUte Dt āK ±tý gt Tk Œ 8WDk KÆ] 4amF… lKat Dt 4S_yam
Wk]D úk] ]¤ gW —“ ]¤ >D K]mUk_ Yå_dk_ ]¤ hò5 Tk Œ 8WDt lYSk Y2lPS _kK¤þ C_ ]kSk
®m]SmledVk_k Tm Œ Pv WF¤U Dt lYSk ldIk_Ō gt 5^ª g]kKm Tt C_ _kKWmlSD łY gt dt
Dk2útg ldIk_Vk_k gt Fh_t SD gÌYDª ]¤ Tt C_ 8WDk g2YoRª KmdW 5^ª g]kK C_ Dk2útg Dì
FlSldlV^Ō ]¤ [mSk Œ lWlIJS łY gt 8WDt ldIk_Ō Dk ÿ\kd Pv WF¤þ Y_ \m Y„k Œ Pv WF¤þ \m
Dk2útgm ldIk_Vk_k STk Y2lPS Kdkh_aka Wthł Dt Ó^lĉÂd gt 4YWt KmdW Dt 42S SD ÿ\kldS
_ht Œ Pv WF¤þ Dk lddkh dfª —‘’ ]¤ _±kdSm Utdm Dt gkT g2YÆW hò5Kx Öd^2 \m 8¸I
lel±S C_ 5^ª g]kKm ldIk_Ō Dì ]lhak Tm Œ 6gDk Yå_Rk] ^h Tk lD Pv WF¤þ Dt Öd^2 Dt
8Uk_dkUm ldIk_Ō Dx Y^kªĮ YxfR l]ak C_ 6gDk ÿ\kd 8WDt \ldÕ^ FS KmdW Y_ YoRª łY gt
lUEk7 UtSk hu Œ
Pv. WF¤þ Dì ÿk6]_m le±k 4S_yam Fk1d Dt ÖDoa ]¤ hm g2YÆW hò7 Khk1 gt gW —–]¤ 8ÆhŌWt
5OdéD±kSDDìle±khklgaDì Œ gWz —‘Ž]¤ >2µax dulUD hk7ÖDoa 4WoYeh_ gt ÿT]
®tRm ]¤ hk7 ÖDoa Ykg lD^k Œ 62N_]mlP>N Dì le±k I2Uygm eh_ ]¤ Yo_m Dì C_ g¤N KvÆg
DvatK 5F_k gt 8ÆhŌWt ÖWkSD Dì 8YklV ÿkĮ Dì Œ dfª —‘”]¤ 42útKm ldf^ Dt gkT 8ÆhŌWt
>]>Dì8YklV hklgaDì Œ 6gDt gkT-gkT WkFYn_ ldĵldīka^ gt gW —‘•]¤ lh2Um
ldf^ gt >]. >. Dì 8YklV \m hklga Dì Œ 6gm Uy_ ]¤ 8ÆhŌWt
gnl]ýkW2UW Y2S
C_
gkDtS >D
4Å^^W
Kugm ]hÂdYoRª DplS^Ō Dì _IWk DìC_ 4YWm 5axIWkÂ]D ]tGk Dk g2DtS Ut lU^k Œ
Pv WF¤þ Wt _mlSDkamW Ypķ\ol] ]¤ Utd Dk ÖTkW
ldf^ Y_ exV Dk^ª htSn Wk]k2DW D_k^k Y_2Sn
gW—’• ]¤ 5F_k ldĵldīka^ Wt 8WDt S[ SD Dt DplSÂd Dx Å^kW ]¤ _ESt hò> 8WDì Ym-
>I.Pm. Dì 4hªSk Dx lW_ÖS D_ 8Æh¤ Pm. laN. Dì 8YklV ÿUkW Dì Œ 6g Unaª\ 8Ukh_R gt
8WDì ldĬSk Dt ÿ\kd Dx 51Dk Kk gDSk hu Œ Pv. WF¤þ Dk ^h exVÿ[2V 5K \m 4Â^2S ]hÂd
_ESk hu Œ 6g exV ÿ[2V Dk ÿDkeW _mlSDkÓ^ Dì \ol]Dk STk Utd C_ 8WDì DldSk Dt Wk]
gt Ux \kFŌ ]¤ ÿDkleS hu Œ
^īlYPvWFtÆþ 4YWk atEW Dk^ª gWz —‘•Dt 5gYkg 5_2\ D_ InDt Tt Y_2Sn 8Æh¤ 8Y^nĉ
dkSkd_RC_g]^ S[ l]ak K[ dt gW —“]¤ lUÐam ldĵldīka^ Dt lh2Um ld\kF ]¤
lW^nlĉ Yk F> Œ 8WDt Yhat lh2Um ld\kFg2ÖDpS ld\kF Dt 42SFªS g2IklaS hxSk Tk Y_2Sn 4[
dh ÖdS2ý hò5 C_ 6g ÖdS2ý lh2Um ld\kF Dt Yhat 4Å^± Dt łY ]¤ Pv WFtÆþ lW^nĉ hò> Œ ^hé
gt 8WDt 4DkUl]D C_ atEDì^ KmdW ]¤ [„k Yå_dSªW 8YlÖTS hò5 Œ Pv WF¤þ Wt g]m±k Dt munotes.in

Page 47

47५ - डॉ. नगेनद्र
±tý ]¤ aF\F ’Žgt 4lVD YnÖSDŌ Dk atEW lD^k Œ aF\F’“YnÖSD¤ 8WDt Ĭk_k g2YklUS
DìF^m Œ ^h g\m YnÖSD¤ lh2Um gklhÂ^ C_ g]m±k Dt ±tý ]¤ 8ÐatEWm^ ^xFUkW D_Wt dkam
YnÖSDt Tm Œ 8WDt Ĭk_k laEm F7 DnJ ]hÂdYoRª DplS^k1 hu- gnl]ýkW2UW Y2S (—‘–gkDtS >D
4Å^^W—‘—5VnlWD lh2Um WkND (—’Ž_mlSDkÓ^ Dì \ol]Dk (—’—Utd C_
8WDìDldSk —’—5VnlWD lh2Um DldSk Dì ]n´^ ÿdpl°^k1 (—““ldIk_C_
ldĴtfR (—““\k_Sm^DkÓ^ekľ Dì \ol]Dk (—““\k_Sm^ DkÓ^ekľ Dì Y_2Y_k
\kF—“”DkÓ^ ]¤ 8Uk° SÂd (—“–4_ÖSn Dk DkÓ^ekľ (—“•4Wng2VkW
C_5axIWk —”Dk]k^Wm Dt 4Å^^W Dì g]Ö^k>1 (—”_g lgĦk2S (—”’
5axIDDì5ÖTk —””DkÓ^-l[2[ (—”•5ÖTk Dt I_R (—”–W7g]m±kW>
g2U\ª (—•Ž\k_Sm^ gŏU^ªekľ Dì \ol]Dk (—•‘euam ld²kW (—•”exVC_
lgĦk2S (—•”\k_Sm^ DkÓ^ekľ Dì Y_2Y_k \kF —••l]TDC_gklhÂ^
(—•–gklhÂ^ Dk g]kKekľ  —–YkIJkÂ^ g]m±kekľ lgĦk2S C_ Yå_ŀÔ^
(—–’\k_Sm^g]m±k C_ 5Ik^ª en³a Dì DkÓ^-ŀlĶ—–“gklhlÂ^D 4Wng2VkW
lgĦk2S C_ ÿlø^k (—–•ÿgkU C_ Dk]k^Wm ]oÐ^k2DW Dk ÿij (——Ž5lU Œ ^hg\m
YnÖSD¤ lh2Um g]m±k Dì 4W]xa ld_kgS hu Œ 6gm ÿDk_ 8ÆhŌWt \k_Sm^ >d YkIJkÂ^ gklhÂ^
lI2SW gt g2[2lVS ldl\ÆW ú2TŌ Dk g2YkUW \m lD^klKW]¤ ÿ]nE h§ lh2Um ÅdÆ^kaxD (—“
lh2Um DkÓ^ka2Dk_goýdplS (—“’lh2Um døxlĉKmldS] (—““lh2Um gklhÂ^ Dk dphU
6lShkg —•”YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ lgĦkS C_ [kU  —””YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ
]k³gªdkUm Y_2Y_k (—”—\k_Sm^gklhÂ^Dxe —•‘\k_Sm^ DpÕRDkÓ^ C_ go_gkF_
(—•—SnaWkÂ]D gklhÂ^ (—–“\k_Sm^ gklhÂ^ Dk g]tlDS 6lShkg—–—Wthł
Dk gklhÂ^ g2gk_ (——ŽldĵgklhÂ^ekľ ——”5lU Œ
8Y^nªĉ g]m±k ú2TŌ Dt 4lSå_ĉ Pv WF¤þ Wt [W]kak (—‘•J2U]^m (—’—Kugt Ux
DkÓ^g2úhŌ Dì \m _IWk Dì Œ 8ÆhŌWt ItSWk Dt l[Ì[—”•4VDTk—––Kugt
g2Ö]_RkÂ]D C_ 5Â]DTkÂ]D ú2TŌ Dì _IWk Dì Œ S2ýkaxD gt ^2ýkayD SD (—”–
4ÿdkgmDì^kýk >1 (—•8WDt Ĭk_k laEt F> ^kýkdp° hu Œ
dÖSnS3 Pv WF¤þ ]¤ 4ĩnS gpKWkÂ]D C_ g]m±kÂ]D ÿlS\k Tm6gmla> dt eSklVD ú2TŌ Dì
_IWk C_ g2YkUW D_ gDt Œ 8WDt 4Å^^W Dk ±tý 4Â^2S Ó^kYD Tk Œ 8ÆhŌWt lKSWt
4lVDk_YoRª Q2F gt \k_Sm^ gklhÂ^ekľm^ g2U\ō Y_ 4YWm atEWm Iak78SWt hm
4lVDk_YoRª Q2F gt 8ÆhŌWt YkIJkÂ^ g]m±k Dt ]kWDŌ Y_ \m atEW Dk^ª lD^k Œ 8ÆhŌWt ÿkImW
C_WdmWSTk Yodª C_ YlIJ] Dt g]Æd^ Dk 4ĩnS ÿ^kg lD^k Œ Pv. WF¤þ Dk lWVW gW
——— ]¤ hò5 Œmunotes.in

Page 48

48कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
“‘g]m±klgĦk2S>d24dVk_Rk>1
g]m±k Dt ±tý ]¤ 5Ik^ª _k]I2þ en³a5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m C_ 5Ik^ª hKk_m ÿgkU
lĬdtUm Dì \k1lS hmPv WF¤þ Dk Dk^ª±tý \m 4Â^2S Ó^kYD Tk Œ g]m±k Dt g2[2V ]¤ 8WDì
ldl\ÆW ]kÆ^Sk>1 8WDt ldldV lW[2VŌ ]¤ ÖYĶ Dì F7 h§ Œ 6g ŀlĶ gt 8WDì DplS^k1 5axIDDì
5ÖTk5ÖTk Dt I_RldIk_ C_ 4Wn\olSldIk_ C_ lddtIWSTk DkÓ^lI2SW 5lU Dk
4Â^2S ]hÂd hu Œ 6gDt 4lSå_ĉ \m 8WDt g\m g]m±k ú2TŌ ]¤ g2U\kªWnDoa 8WDì ldldV
]kÆ^Sk>1 ldDlgShò7 h§ Œ
Pv WF¤þ Wt 4YWt g]m±kÂ]D atEW Dk 5_2\ >D Öd¸J2USkdkUm g]m±D Dt łY ]¤ lD^k Tk Œ
8WDk Yhak g]m±kÂ]D lW[2V
Jk^kdkU
TkC_Yham g]m±kÂ]D DplS gnl]ýkW2UW Y2S
ΠPv
WF¤þ gt Yhat 5Ik^ª _k]I2þ en³a C_ 5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m UxWŌ hm Öd¸J2USkdkUm DkÓ^
Y_ 4YWt ldIk_ Ó^ĉ D_ InDt Tt C_ 6gm Dt IaSt 5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m Wt 5Ik^ª _k]I2þ
en³a Dì WulSD DkÓ^-ŀlĶ gt4aFhND_gklhÂ^DìÖdk^ ° g2ÖDplS Dk Y±V_ [WD_
Öd¸J2USkdkUm DkÓ^ Dì gDk_kÂ]D g]m±k Dì Tm Œ 4[ 6ggt C_ 5Ft […St hò> Pv WF¤þ Wt
5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m Dt gyķddkU C_ 5Ik^ª _k]I2þ en³a Dt _gdkU gt 4aF hND_
4YWm ]kÆ^SkB2 Dt 5Vk_ Y_ 6gDìg]m±kDì Œ 8ÆhŌWt Öd¸J2USkdkU Dx \k_Sm^ _g ŀlĶ Dt
4WnłY Ó^k´^kl^S D_Wt Dk DĶ gkÅ^ Dk^ª lD^k Œ
Öd¸J2USkdkU ^k Jk^kdkU Dt g2U\ª ]¤ 5Ik^ª _k]I2þ en³a5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m C_
ek2lSlÿ^ lĬdtUm 5lU g]m±DŌ Dt ldIk_Ō Dk gÌ^D ldĴtfR D_Wt Dt [kUPv WF¤þ Jk^kdkU
Dt ÖdłY Dx ÖYĶ D_St hò> DhSt h§ÖToa Dt ÿlS goà] Dk ldþxh hm Jk^kdkU Dk 5Vk_ hu Œ
ÖToa eÊU [„k Ó^kYD hu Œ 6gDì Yå_lV ]¤ g[ ÿDk_ Dt dkĻ łY-_2F 5lU glÆWlhS h§ C_
6gDt ÿlS ldþxh Dk 4Tª hu 8Y^xlFSk Dt ÿlS \kdnDSk Dk ldþxhWulSD łl…^Ō Dt ÿlS
]kWlgD ÖdkS2Þ^ Dk ldþxh C_ DkÓ^ Dt [2VWŌ Dt ÿlS Öd¸J2U DÐYWk C_ Ntl³WD Dk ldþxh
ŒJk^kdkU Dt la> lWlIJS Dì F7 Pv WF¤þ Dì ^h 8lĉ ÖToa Dt ÿlS goà] Dk ldþxh 5K \m
Jk^kdkU Dx Yå_\klfS D_Wt Dk >D]kWD [Wm hò7 hu Œ 5Ft 4YWm [kS Dx C_ ldÖSk_ UtSt hò>
^t DhSt h§5VnlWD Jk^kdkU \m >D ldetf ÿDk_ Dì KkFplS Dk gklhlÂ^D łY hulKgDì
Wmd
gŏU^ª C_ 4U\nS
Dt l]®R Y_ lÖTS hu Œ" 4YWm 6W ÖTkYWkB2 Dt Ĭk_k Pv WFtÆþWt
4Æ^ g]m±DŌ gt 42S_ ÖTklYS D_ la^k Œ 8ÆhŌWt gŏU^kªWn\olS Dì YkIJkÂ^ 4dVk_Rk Dt gkT
_gkWn\olS Dì \k_Sm^ 4dVk_Rk ]¤ Ska]ta ÖTklYS D_ lU^k C_ 6gm KFh Y_ 8WDì_g
4dVk_Rk 5Ik^ª _k]I2þ en³a gt 4aF hx F^m Œ Pv WF¤þ Wt gŏU^ª Dx _g Dt gkT glÌ]laS
D_ 8gDì \kddkUm Ó^k´^k Dì C_ 6g łY ]¤ 8ÆhŌWt _hÖ^kWn\olS Dx \m _g lgĦk2S Dt Uk^_t
]¤ g]kldĶ D_ la^k Œ Uog_m S_Z 5Ik^ª _k]I2þ en³a Km Dx gŏU^ª Dì YkIJkÂ^ 4dVk_Rk
8SWmg_xDk_WhéTm C_ _hÖ^kWn\olS Dt ÖS_ Y_ \m dt Fn_tK D_St _ht Œmunotes.in

Page 49

49५ - डॉ. नगेनद्र
\k_Sm^ DkÓ^ekľ Dt lgĦk2SŌ ]¤ Pv. WF¤þ _g lgĦk2S Dx gdkªlVD ]kÆ^Sk ÿUkW D_St h§ C_
8gt gdkªlVD Ó^kYD \m ]kWSt h§ Œ 8ÆhŌWt \k_Sm^ DkÓ^ekľ Dt lgĦk2SŌ Dk ldeU 4Å^^W
lD^k C_ 4YWm ]kÆ^SkB2 Dx
_g lgĦk2S
YnÖSD ]¤ 4l\Ó^ĉ \m lD^k Œ 8WDt 4Wngk_ 6g
ÿDk_ _g >D Ó^kYD eÊU hudh ld\kdkWn\kd Ó^l\Ikå_ g2^nĉ ÖTk^m
4TkªS Yå_YkD 4dÖTk
Dk hm dkID Whé hu d_W 8g]¤ DkÓ^ Dì g2YoRª \kd g2YUk Dk 4ÆS\kªd hu Œ 4Ykå_\klfD łY ]¤
dh DkÓ^FS \kd gŏU^ª DkY^kª^ hueÊUkTªFS I]ÂDk_ Dt ]kÅ^] gt \kd Dt 5ÖdkU Dk
4Tdk \kd Dì \ol]Dk Y_ eÊUkTª Dt gŏU^ª Dk 5ÖdkU hm dÖSnS3 _g hu Œ DkÓ^ Dt 4WnlI2SW gt
ÿkĮ _kFkÂ]D 4Wn\olS Dt g\m łY C_ ÿ[ag_gC_KlNa ±lRDC_ÖTk^m g2dtUW
ÖYeªlIS-ldDk_\kd-l[2[g2ÖDk_ ]WxUekema g\m _g Dì Yå_lV ]¤ 5 KkSt h§ Œ_gDx
6SWm Ó^kYDSk UtWt Dk Dk_R \m Tk C_ dh Dk_R ^h Tk lD _g lgĦk2S Dx 6SWm elĉ ÿkĮ
hx Kk> lD dh g\m DkÓ^ DplS^Ō Dt ]oÐ^k2DW Dì ±]Sk gt ^nĉ hx Kk> Œ _g Dx ]Wxdu²klWD
5Vk_ UtSt hò> Pv. WF¤þ _g Dì dkÖSldD lÖTlS ]Wx KFS ]¤ hm ÖdmDk_ D_St h§ Œ dt DhSt h§
lD_g 4YWt Ó^kYD 4Tª ]¤ ]kWlgD 4Wn\olS hm hu Œ" ?gk DhD_ Pv. WF¤þ Wt ÿkImW gt atD_
5VnlWD Dka SD Dì DldSk Dt ]oÐ^k2DW Dk 5Vk_ _g lgĦk2S Dx ÿUkW D_ lU^k Œ 8ÆhŌWt
4a2Dk__mlSÅdlWdøxlĉ C_ ClIÂ^ Kugt \k_Sm^ DkÓ^-g2ÿUk^Ō Dt gkT-gkTYkIJkÂ^
DkÓ^ekľ Dt 4l\KkÂ^dkUÖd¸J2USkdkU5UeªdkU^TkTªdkU4l\Ó^2KWkdkUÿSmDdkU
5lU Dx \m _g lgĦk2S Dt \mS_ g]kldĶ ]kWk hu Œ dkÖSd ]¤ 8WDt 4Wngk__g lgĦk2S >D
?gk Ó^kYD lgĦk2S hulKg]¤ 6W g\m g2ÿUk^Ō C_ dkUŌ Dk ld_xV l]N KkSk hu Œ Kx g\m Dt
4WnDoa Y„Sk hu C_ g\m Dx 4YWt ÖdłY ]¤ g]Æd^ D_ atSk hu Œ 5VnlWD Dka ]¤ 4lÖSÂd
]¤ 5> S]k] g]m±k lgĦk2SŌKugt W7 g]m±kgŏU^ªekľm^ g]m±kl]TDì^g]m±k 
g]kKekľm^ g]m±k 5lU g\m gt dt \am\k2lS Yå_lIS Tt Y_2Sn 8Æh¤ 6W g\m g]m±k lgĦk2SŌ
Dt >Dk2Fm hxWt Dk ldĵkg Tk Œ 4YWt 4Å^^W gt 8ÆhŌWt ^h lWÕDfª ÿkĮ lD^k lD ^h g\m
g]m±k lgĦk2S gm]kB2 gt [2Vt hò> h§ C_ 6W]¤ _g lgĦk2S lKSWm Ó^kYDSk >d2 gk]Ã^ª Whé hu Œ
8WDì ŀlĶ ]¤ _g lgĦkS hm >D]ký?gk lWldªdkU lgĦk2S hu Kx Ute-Dka gt Y_t hu 4TkªS dh
lDgm \m ^nF Dì DldSk ^k lDgm \m ÖTkW Dì DldSk Dì g]m±k Dt la> 8Y^nĉ hu Œ
4YWm 6W Vk_RkB2 Dt ]kÅ^] gt Pv. WF¤þ Wt g]m±k Dt ±tý ]¤ Uxh_t 8ĥtÔ^Ō Dì lglĦ Dì Œ
YhakSx 8ÆhŌWt _hÖ^dkU Dx \m _g Dt Uk^_t ]¤ g]tN la^k C_ 6g S_h Öd¸J2USkdkU Dì
g]m±k Dk gDk_kÂ]D ]kFª ExK la^k C_ Uog_m S_Z 6W 4dVk_RkB2 Dt Dk_R 8ÆhŌWt W>-
Yn_kWt h_ S_h Dt DkÓ^ Dì 5axIWk D_Wt ]¤ \m lglĦ hklga Dì Œ PvWFtÆþ Dt 5axIWk D]ª
Dx UtEWt Y_ >D [kS ÖYĶ hx KkSm hu lD 8WDì ŁlI Ó^dhkå_D g]m±k Dì 4Yt±k lgĦk2S
lddtIW ]¤ 4lVD _hm hu Œ ^īlY 8ÆhŌWt Ó^dhkå_D g]m±k Y_ 5Vkå_S DnJ YnÖSDŌ Dì _IWk
\mDìTmlKW]¤gnl]ýkW2UW Y2S,
gkDtS >D 4Å^^W C_ Dk]k^Wm Dt 4Å^^W Dì g]Ö^k>1
ÿ]nE h§ Œ lKW]¤ 8ÆhŌWt \k_Sm^ >d YkIJkÂ^ UxWŌ hm Dak ÿlS]kWŌ Dk g2SnlaS ÿ^xF lD^k hu Œ
8WDì 6W Ó^dhkå_D 5axIWk g2[2Vm DplS^Ō ]¤ \m guĦk2lSDSk Dt ÿlS 4lVD LnDkd UtEWt Dx
l]aSk hu Œ 8WDk 5axIDÓ^lĉÂd ldl\ÆW 5axIWk YĦlS^Ō Dt ldĴtfR ]¤ 4lVD aFk_hk
hu Œmunotes.in

Page 50

50कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
PvWF¤þDìg]m±kŀlĶDk>D[„klhÖgkDkÓ^Y_5Vkå_ShuFīÿk^38WDìŀlĶ]¤Whé
TkŒDkÓ^C_8gDt4Æ^8YkUkWDtg2[2V]¤8WDìDplS^Ō]¤Ó^kYDldIk_-ld]eªl]aSkhuŒ
ÿk^3g\mg]m±DŌWtDldSkDtÖdłYDx4l\Ó^ĉD_WtDkÿ^kglD^khuŒPvWF¤þDt
4Wngk_DldSkDxÓ^kYD4Tª]¤_gDtgklhÂ^4TdkalaSdk2µ]^Dx]§]oaS3
5Â]kl\Ó^lĉhm]kWSkhó1Œ"5Â]kl\Ó^lĉDk^hlgĦkS8WDtDkÓ^g2[2Vmg]ÖSldIk_Ō
Dk5Vk_huŒDplS
5ÖTkDtI_R]¤8ÆhŌWt5Â]kl\Ó^lĉDì6g4dVk_RkDkgldÖSk_
dRªWlD^khuŒ\ĉDldSnagmUkgDt8Ukh_Rgt6g[kSDxg]LkSthò>dtlaESth§
ldW^YlýDkC__k]Iå_S]kWgUxWxhmSnagmDì5Â]kl\Ó^lĉDtUxłYh§6WUxWŌ]¤]oa
ÿt_RkDk\tUWhxD_]kÅ^]ÿSmDŌC_l[Ì[ŌDkhm\tUhuŒUxWŌDt]kÅ^]gthmSnagmWt
5Â]kl\Ó^lĉDìhuDtda8gDtÿDk_]¤\tUhu>D]¤5Â]kl\Ó^lĉÿÂ^±hu4TkªSaGn-
g_aÿSmDŌDtĬk_khò7huC_Uog_t]¤Ó^kYD>d2g2lĴĶÿSmDŌDtĬk_kŒPvWF¤þDì6g
4dVk_RkY_YkIJkÂ^DkÓ^ -lI2SD6la^NDkÖYĶÿ\kdŀlĶFxI_hxSkhuŒDldSkDx
_kFkÂ]D4Wn\olSDì4l\Ó^lĉ]kWWtDt[kdKoUPvWF¤þ^h]kWStTtlDDldDtÓ^lĉFS
\kdDak-gpKWDìÿlø^k]¤ÖdC_Y_Dìgm]kB2gt]nĉhxD_Ó^kYDItSWkDkldf^[W
KkSth§Œ6gtÖYĶD_Sthò>dtDhSth§4l\Ó^lĉ4TkªSDakȠgpKWDìÿlø^k]¤Y„D_
Ó^lĉFS\kd\mÖdY_Dìgm]kB2gt]nĉhxD_Ó^kYDItSWkekľm^eÊUkdam]¤lWldª¶W
ÿSmlSDkldf^[WKkSkhuŒ4S3DldSk\kdDkd]WWhéhu^hSx]§\m]kWSkhó1lD2Sn^h
]kÆ^Sk5Â]kl\Ó^lĉDtlgĦk2SDtldŁĦWhéhu³^ŌlD4l\Ó^lĉd]WWhéhuŒ"
5Â]kl\Ó^lĉlgĦk2SDìÓ^k´^kDtø]]¤dtDkÓ^Dtÿ^xKWDtg2U\ª]¤\mldIk_D_Sth§Œ
8ÆhŌWt5Â]kl\Ó^lĉDx
5Â]W3 Dk]k^
gtKx„D_8ggtÿkĮhxWtdkat5W2UDx
DkÓ^kl\Ó^lĉDk42lS]ÿ^xKWGxlfSlD^khuŒ6gg2U\ª]¤dtDhSth§gdka^hhulD
DkÓ^Dkÿ^xKW³^khu"]t_k8°_hu-5W2UŒ]WnÕ^4YWtg\mD]ª
5Â]W3Dk]k^
hm
D_SkhuŒ6gDtÿlSY±]¤ldIk_DŌDtUog_tdFªWt
axDlhSk^
DìÿlSķkDìhuŒlD2Sn^h
DtdaŀlĶDkhm\tUhu5Â]dkUmKhk1ÿDplSDx4YWmItSWkDt\mS_EéID_8gDk\xF
D_Skhudhk1axDdkUm5Â]kDkÿDplS]¤ldÖSk_D_SkhuY_^hUxWŌhm4YWt-4YWtQ2Fgt
5W2U-gkVWkhmD_Sth§Œ6gS_h5W2UDxdtÿ^xKWGxlfSD_Sth§ŒDSkªDtg2[2V]¤5W2U
Khk1gpKWgtKn„khò5hudhégŃU^Dtg2[2V]¤^h5W2U5ÖdkUgtg2[2lVShuŒC_^h
5ÖdkUDÐYWkFÌ^ enĦ4TdklWd¨^lĉD\kdDkhxSkhuŒ5ÖdkUDt6gmłYDxdt_gDì
g2²kUtSth§Œ8WDt4Wngk_"5ÖdkUDt6gmłYDxekľ]¤_gDhkF^khuŒ6gÿDk_DkÓ^
Dtg2U\ª]¤5W2UDkldleĶ4Tªhu_gC_^hmDkÓ^Dkÿ^xKWhuŒ"
PvWF¤þDt4Wngk_DkÓ^Dt4Ödk^ÂdgthmDkÓ^]oÐ^Dkÿij\mKn„khò5huŒ6gg2[2V]¤
dt]kWStTtlDlKgDkÓ^]¤_kFkÂ]D5ÖdkUÿUkWD_WtDì±]SklKSWm4lVDhxFm8SWk
hm8gDk]oÐ^hxFkŒ8WDtĬk_k6gVk_RkDx]kWatWtY_ekľld_xVDkÿij8YlÖTShxmunotes.in

Page 51

51५ - डॉ. नगेनद्र
KkSk hu 4TkªS DkÓ^ ]oÐ^ ]kWWt Y_ DkÓ^ Dk 8ÂDpĶ ^k lWDpĶ lWVkª_R hxWk g2\d hx KkSk hu
K[lD _g lgĦk2S Dì ekľm^ Ó^k´^k ]¤ _g DxlN^Ō lD Dx7 \m IIkª Whé Dì F7 hu Œ 6gDk
lW_kD_R D_St hò> dt ]kWSt h§ lD ^īlY lglĦ Dì 4dÖTk ]¤ _g Dk ÖdłY 4E2P huY_2Sn
g2DlaS ÿ\kd Dì 4dÖTk ]¤ _kFkÂ]DlÖTlS^Ō Dt g2´^k \tU gt ]kýk Dk \tU hx KkSk hu C_
6g ]kýk \tU Dk lWVkª_R \m 5ÖdkU Uek Dt ÖTkl^Âd Dt 5Vk_ Y_ 8ÆhŌWt lD^k Œ 8WDt
4Wngk_ _g ]¤ ]kýk \tU Dì ÿSmlS Dì ^hm 8lIS Ó^k´^k hu Œ 8ÆhŌWt 6g \tU Dx ÖdŁYFS ^k
FnRkÂ]D Whé ]kWk hu [lÐD DklaD C_ WulSD ]kWk hu Œ 6g S_h Pv. WF¤þ Wt 4YWm WdmW 8
8ĩkdWkB2 Dt Ĭk_k _g lgĦk2S Dx C_ g]plĦ ÿUkW D_Wt ]¤ ]hÂdYoRª \ol]Dk 4Uk Dì Œ _g
lgĦk2S Dx WdmW 8ĩkdWk>1 ÿUkW D_Wt ]¤ lWlIJS łY gt Pv. WF¤þ5Ik^ª _k]I2þ en³a Dt
4WnFk]m Tt Œ 5Ik^ª _k]I2þ en³a Wt \m _g lgĦk2S Dì ekľm^ ]kÆ^SkB2 Dx 5VnlWD g]m±k
Dt lgĦk2SŌ C_ 5VnlWD ]Wxld²kW Dt lgĦk2SŌ Dt 4WnłY W> Q2F gt Ó^k´^kl^S D_Wt Dk Dk]
lD^kTk Œ Pv. WF¤þ Wt 6gm Dk 4Wng_R D_St hò> _g lgĦk2S Dx C_ 4lVD Ó^kYDSk UtWt Dk
Dk]lD^k Œ Pv. WF¤þ ^h ]kWSt Tt lD ]oaSÂdŌ Dì ŀlĶ gt KmdW Dt ]oÐ^ 4±nÁR hu[g Ute
Dka Dt 4WnłY 8W]¤ g2exVW C_ ldDkg hxSk _hSkhu Œ
Pv. WF¤þ Wt DkÓ^kÖdkU C_ DkÓ^kl\Ó^lĉ Dt ÖdłY C_ ÿij Y_ \m ldIk_ lD^k hu Œ dt
DkÓ^kÖdkU ^k 4Wn\olS C_ DkÓ^kl\Ó^lĉ ^k 4l\Ó^2KWk Dt [mI 4l\ÆW g2[2V ]kWSt h§ Y_2Sn
4l\Ó^2KWk Dx dt \kd-lW\ª_ hm ]kWSt h§ ³^ŌlD 8WDt 4Wngk_ dkRm Dk 4gam I]ÂDk_ Sx
\kd-ÿtå_S hm hx gDSk hu Œ 6g ÿDk_ 4Wn\olS C_ 4l\Ó^lĉ Dx SklÂdD ŀlĶ gt 4l\ÆW ]kWWt
Dt [kdKoU Ó^dhkå_D g]m±k Dì ŀlĶ gt dt UxWŌ Dì ÿTDSk Dx ÖdmDk_ D_St h§ Œ 6W UxWŌ ]¤ hm
dt 4Wn\olS Dx lWlIJS łY gt 4lVD ]hÂdUtSt h§ ³^ŌlD 4Wn\olS hm DldSk Dk ÿkRSÂd hu C_
4Wn\olS hm 4l\Ó^lĉ Dt gŏU^ª Dk 5Vk_ hu Œ 4l\Ó^lĉ^kDkÓ^kl\ Ó^2KWk Dt 8ÆhŌWt Ux ]oa
SÂd ]kWt h§ l[Ì[ C_ J2UC_ 6W SÂdŌ Dì gkTªDSk 4]oSª 4Wn\olS Dx ]oSª [WkWt ]¤ hu Œ 8WDt
4Wngk_ Kx ]W ^k ŃU^ Dk ldf^ hu8gt 62lþ^Ō Dk ldf^ [WkWk hm 4]oSª Dx ]oSª D_Wk hu Œ Pv
WF¤þ gklhÂ^ Dt ldl\ÆW łY-\tUŌ ]¤ SklÂdD ŀlĶ gt Dx7 42S_ Whé ]kWSt Œ 4TkªS ÿ[2VÿFmS
WkND8YÆ^kg 5lU ]¤ Dx7 ]ylaD \tU Whé hu C_ 6WDt łY-\tU gt gklhÂ^ Dt 5ÖdkU ]¤
Dx7 ]ylaD 42S_ Whé 5Sk Œ 8WDt 4Wngk_ WkNDŌ ]¤ 5´^kW SÂd C_ 5´^kWx ]¤ WkNDì^
SÂd Gnat - l]at _hSt h§ ^k Y_ÖY_ gÌ[Ħ _hSt h§ Œ dkÖSd ]¤ DkÓ^-łY^k ldl\ÆW ldVk>1
4Wn\olS Dt 5ÖdkU Dt ldl\ÆW ]kÅ^] hm h§ C_ 6W ]kÅ^]Ō gt Kx 5ÖdkU ÿkĮ hxSk hu 8gDì
42lS] Yå_RlS
lISDìg]klhlS
]¤ hxSm hu Œ
Pv. WF¤þ Dt 5axIWk lgĦk2SŌ Dt ldDkg ]¤ 8WDì ldleĶ 6lShkg ItSWk Dk \m [„k ]hÂdYoRª
^xFUkW _hk hu Œ ldl\ÆW \k_Sm^ \kfkB2 4Tdk ldĵ Dì \kfkB2 ]¤ _It F> gklhÂ^ Dt g2U\ª ]¤
8WDk ^h ldĵkg Tk lD 6W]¤ 5Vkå_S ldl\ÆWSkB2 Dt \mS_ ]oa\oS >DSk Dt SÂd 4lWdk^ª munotes.in

Page 52

52कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
łY gt ExKt Kk gDSt h§ Œ 6gmla> \k_Sm^ \kfkB2 Dt g2U\ª ]¤ Sx 6g ÿDk_ Dk 4Å^^W
8ÆhŌWt lD^k hm [lÐD ldĵ Dt g2U\ª ]¤ \m 8ÆhŌWt 4YWm 6gm Vk_Rk Dt 4WnłY 4Å^^W lD>
C_ ldĵ gklhÂ^ ekľ Wk] Dt ú2T Dk g2YkUW \m lD^k Œ 8WDk]kWWk Tk lD h_ Ute Dì 4YWm
ldleĶ\kfkg2ÖDplS C_ g]kK Dt 4WnłY 4YWk-4YWk ldleĶ gklhÂ^ hxSk hu C_ 6g
gklhÂ^ Dt 4WnłY 4YWkldleĶ gklhÂ^ekľ \m hxSk hu Œ Y_2Sn \kfk7 >d2 Yå_dteFS STk 4Æ^
42S_ hxWt Dt [kdKoU ÿÂ^tD \kfk Dt gklhÂ^ C_ ekľ ]¤ DnJ SÂd ?gt lWlIJS łY gt l]a
Kk>1FtKx gkdª\yl]D C_ ekĵS hxSt h§ C_ Pv. WF¤þ Dì ^h ÖYĶ Vk_Rk Tm lD 6W SÂdŌ Dt
5Vk_ Y_ ldĵ gklhÂ^ekľ Dì DÐYWk Dx gkDk_ lD^k Kk gDSk hu Œ Pv. WF¤þ Dì ^h
6lShkg-ŀlĶ 8WDt ldl\ÆW 5axIDì^ lWÕDfō ]¤ ÖYĶ łY gt al±S \m Dì Kk gDSm hu Œ
“’gk_k2e
Pv. WF¤þ Dt ldĴtfR Dì >D ldetf euam Tm Œ dt 4YWt 4Å^^WŌ Dt 5Vk_ Y_ Yhat 4YWk >D
]S gnlWlIJS D_ atSt Tt Œ 6gDt [kU dt 8g ]S Dt Y± ]¤ ldl\ÆW SÃ^Ō C_ SDŎ Dt 5Vk_ Y_
8gDì YnlĶ gnlWlIJS D_St Tt C_ 42S ]¤ S]k] ÿlS_xVm ]SŌ Dk 8ÐatE C_ E2PW D_St hò>
lWRª^kÂ]D euam ]¤ 4YWk ]S ÿlSYklUS D_St Tt Œ Pv. WF¤þ Dì 5axIWk Dk ±tý 4Â^2S
Ó^kYDTklKg]¤ ÿkImW gt atD_ 5VnlWD SD g\m DnJ g]kldĶ Tk Œ DkÓ^ekľm^lI2SW Dt
g2U\ª ]¤ 8ÆhŌWt W Dtda ÿkImW \k_Sm^ DkÓ^ekľm^ lgĦk2SŌ Dk ]oÐ^k2DW lD^k [lÐD 8gDt
gkT-gkT YkIJkÂ^ 4dVk_RkB2 Dk \m gÌ^D ]oÐ^k2DW lD^k C_ 6g łY ]¤ 8Æh¤ Kx DnJ \m
8Y^nĉ aFk8gt 8ÆhŌWt ÖdmDk_ lD^k Œ 5VnlWD g]m±k lgĦk2SŌ Dk \m 8ÆhŌWt 4YWm ŀlĶ gt
]oÐ^k2DW lD^k Œ gklhÂ^ Dt 6lShkg Dì ldl\ÆW 4dVk_RkB2 Y_ 8WDk ]ylaD lI2SW 4Â^2S
]hÂdYoRª C_ ]oÐ^dkW hu Œ 8WDt Ó^dhkå_D g]m±k gt g2[2lVS ú2T 8WDìguĦk2lSD ]kÆ^SkB2
Dì YnlĶ D_St h§ Œ lh2Um g]m±k Dx lU^k F^k 8WDk ^xFUkWlI_Ö]_Rm^ hu Œ
““aGn°_m^ÿij
lWÌW ]¤ gt lDgWt 4YWt g]m±kÂ]D atEW Dk 5_2\ >D Öd¸JÆUSkdkUm g]m±DDt
łY ]¤ lD^k Tk "
Pv. WF¤þ Dì ÿT] ÿDkleS g]m±kÂ]D DplS hu!
‘^kýkdp°
4ÿdkgm Dì ^kýk>1
Dt atED DyW h§ "
’ldl\ÆW DkÓ^łY ^k ldVk>1 lDgDt ]kÅ^] h§ "
munotes.in

Page 53

53५ - डॉ. नगेनद्र
“”UmGō°_mÿij
 Pv. WF¤þ Dì _g 4dVk_Rk Dx ÖYĶ DìlK> "
Pv. WF¤þ Dt ÿ]nE g]m±kÂ]D ldIk_Ō Dk ldĴtfR DìlK> "
‘
4Wn\olS
Dt g2[2V ]¤ Pv. WF¤þ Dt ldIk_ lalE> Œ
’DkÓ^kÖdkU C_ DkÓ^kl\Ó^lĉ Dt g2U\ª ]¤ Pv. WF¤þ Dt ldIk_ Œ
“•gÆU\ªYnÖSD¤
5VnlWDSk C_ lhÆUm 5axIWk - 62þWkT ]UkW
lhÆUm 5axIWk Dk Uog_k YkO - Pv. lW]ªak KuW
‘lhÆUm5axIWkDkldDkg - ]Vn_te
’lhÆUm 5axIWk: ŀlĶ C_ ÿdpl°^k1 - ]WxK YkÁPt^
ٟٟٟٟٟٟ

munotes.in

Page 54

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
546Dk7
”
PvWk]d_lg2h
6Dk7DìłY_tEk
”6Dk7 Dk 8ĥtÔ^
”ÿÖSkdWk
”Wk]d_ lg2h
” Yå_I^ >d2 DplSÂd
” g]m±k lgĦk2S >d2 4dVk_Rk>1
”‘gk_k2e
”’aGn-8°_m^ÿij
”“[xVÿij
””4Å^^W htSn ghk^D YnÖSD¤
”6Dk7Dk8ĥtÔ^
6g 6Dk7 Dt 4Å^^W gt 5Y ^h KkW gD¤Ft lD
ǵ5VnlWD lh2Um 5axIWk Dk ldDkg lDg S_h hò5 Œ
ǵÖdkS2Þ^x°_ lh2Um 5axIWk Dt ldDkg ]¤ Pv. Wk]d_ lg2h Wt ³^k ^xFUkW lU^k Œ
ǵÖdkS2Þ^x°_ lh2Um 5axIWk ]¤ lDW ŀlĶDxRŌDkldDkghò5 Œ
”ÿÖSkdWk
“ 4FÖS—’• Dx \k_S Dì ÖdS2ýSk lh2Um gklhÂ^ Dì g2dtUWk Dt ldDkg ]¤ >D ld\kKD
_tEk Dk Dk] \m D_Sm hu Œ lh2Um 5axIWk Dt ±tý ]¤ ÖdS2ýSk gt Yhat 5Ik^ª _k]I2þ en³a
5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m >d2 5Ik^ª hKk_m ÿgkU lĬdtUm Kugt 5axID lIlÆhS lD> Kk InDt
TtŒ 6W]¤ gt 5Ik^ª W2UUnak_t dkKYt^m >d2 5Ik^ª hKk_m ÿgkU lĬdtUm 5KkUm Dt [kU \m 4YWm
5axIDì^ ItSWk Dt gkT glø^ [Wt _ht Œ ÖdS2ýSk Dt [kU lh2Um 5axIWk Dt ±tý ]¤ lKg W7
Ym…mDk5F]Whò5 8g]¤ Pv. Wk]d_ lg2h Dk Wk] g[gt ldleĶ hu lh2Um 5axIWk Dx gdªTk
WdmW [xV gt \_Wt Dk Kx Dk^ª 8ÆhŌWtlD^kdh 8Æh¤ ÖdkS2Þ^x°_ lh2Um 5axIWk Dt ±tý ]¤
g[gt 8ÐatEWm^ [WkSk hu Œ Pv. Wk]d_ lg2h Dx ]k³gªdkUm g]m±D Dt łY ]¤ KkWk KkSk hu
Y_2Sn dkÖSldDSk ^h hu lD 8WDì 5axIDì^ ]tVk8WDt 4YWt ]kWU2PŌ Dt 4Wngk_ hm Iam hu Œ
dÖSnS3 lh2Um Dì 5axIDì^ Y_2Y_k Dx g]pĦ D_Wt ]¤ 8WDk \k_m ^xFUkW hu Œmunotes.in

Page 55

६ - डॉ. नयामिर वस ंह
55”Wk]d_ lg2h
” Yå_I^ >d2 DplSÂd
Pv. Wk]d_ lg2h Dk KÆ] 8°_ ÿUte Dt I2Uyam lKat Dt Km^WYn_ Wk]D Fk2d ]¤ – Knak7 gW
—” Dxhò5Tk Œ le±k Um±k [Wk_g gt hklga Dì C_ lh2Um Dt ÿ´^kS gklhÂ^Dk_ 5Ik^ª
hKk_mÿgkU lĬdtUm Dt lWU¥eW ]¤ 8ÆhŌWt 4YWk exVDk^ª g2YÆW lD^k Œ Dk^ª±tý Dt łY ]¤
[Wk_ggkF_KxVYn_ C_ W7 lUÐam gt Kn„t _ht Œ 6W]¤ g[gt Yhat dt [Wk_g lh2Uo ldĵldīka^
]¤ 4Å^kYW Dt la> Kn„t Œ 6gDt [kU Pv. hå_lg2h Fy_ ldĵldīka^ (gkF_) C_ KxVYn_
ldĵldīka^ ]¤ \m ø]e: 8ÆhŌWt 4Å^kYW Dk^ª lD^k Œ [kU ]¤ dt Kdkh_aka Wthł
ldĵldīka^W7 lUÐam gt Kn„t C_ 4dDke ÿklĮ SD dt ^hé _ht Œ >D 5axID Dt łY ]¤
g]gk]l^D gklhÂ^ Dt ]oÐ^k2DW Dk 4Â^2S ÿE_ ÿ^kg 8WDt Ĭk_k lD^k F^k Œ lh2Um 5axIWk
Dx ]hÂdYoRª UtW Dt łY ]¤ 8WDì Kx YnÖSD¤ ÿDkleS h§d¤ lWÌWlalES h§
lh2Um Dt ldDkg ]¤ 4YĂ2e Dk ^xF (—“
Jk^kdkU—““
6lShkgC_5axIWk —“•
5VnlWD gklhÂ^ Dì ÿdpl°^k1 (—”
DhkWmW7DhkWm —”“
DldSk Dt W> ÿlS]kW (—”–
Uog_m Y_2Y_k Dì ExK (—–
dkU-lddkU-g2dkU (—–—
6gDt 4lSå_ĉ 8WDt Ĭk_k lalES C_ dklID [hòS ZnND_ lW[2V ldl\ÆW YnÖSDŌ ]¤ 4Æ^
ldĬkWŌ Dt Ĭk_k g2DlaS C_ g2YklUS lD> F> h§ Œ 6gDt 4lSå_ĉ ldl\ÆW Yý-YlýDkB2 Dt
g2YkUW gt \m dt Kn„t _ht h§ lKW]¤ gW —”“gt —”•SDgkĮklhD
KW^nF
Dk g2YkUW
8WDt Ĭk_k lD^k F^k C_ lZ_ gW —”•gt ——SD ýu]klgD YlýDk
5axIWk
Dt
g2YkUW Dk^ª gt \m dt Kn„t _ht Œ Pv Wk]d_ lg2h Dì ]pÂ^n —Z_d_m—Dx W7 lUÐam ]¤ ¡Ǖ_@
” g]m±k lgĦk2S >d2 4dVk_Rk>1
Pv Wk]d_ lg2h Dt g]m±kÂ]D ldIk_ 8WDì 8Y_xĉ DplS^ŌlW[2VŌ STk 8WDt Ĭk_k lU> F>
dĉÓ^ ]¤ \_t Y„t h§ Œ 8ÆhŌWt 5Ik^ª _k]I2þ en³aPv. WF¤þ 5lU g]m±DŌDìS_hÿkImW
Y_2Y_k Dt YnWldªĴtfR Dk Dk^ª Whé lD^k Œ 8WDì g]m±k Dt D¤þ ]¤ 5VnlWD gklhÂ^ hu Œ 8ÆhŌWt
Jk^kdkU Dx D¤þ ]¤ _ED_ >D ú2T hm _Ik hu C_ ÖdS2ýSk Dt [kU Dì gklhlÂ^D ÿdpl°^Ō Y_
4YWt ldIk_ ÿDN lD> h§ Œ 8WDt ú2T 5VnlWD gklhÂ^ Dì ÿdpl°^k1

DldSk Dt W> ÿlS]kW


DhkWm W7 DhkWm 5lU ]¤ 8ÆhŌWt WdmW ÿdpl°^ŌDt ldĴtfR Dk Dk^ª hm lD^k hu Œmunotes.in

Page 56

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
56Pv Wk]d_ lg2h g]m±k Dt \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ UxWŌ hm S_h Dt ÿlS]kWŌ gt \am\k1lS Yå_lIS Tt
C_ 4YWt ldĴtfR ]¤ 8ÆhŌWt UxWŌ Dk hm \_Yo_ ÿ^xF lD^k hu Œ 5VnlWD g2U\Ŏ ]¤ 8ÆhŌWt
\k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ UxWŌ Dt hm ÿlS lDgm ÿDk_ Dk Dx7 5úh Whé _Ek C_ 5dÔ^DSk Y„Wt
Y_YkIJkÂ^ÿlS]kWŌDx8SWkhm]hÂdlU^k Œ 6gmla>8WY_ ^h 5_xY \m aFSk _hk lD dt
YkIJkÂ^ ÿ\kdŌ Dx \k_Sm^ g]m±k Y_ 5_xlYS D_Wt Dk ÿ^kg D_St h§ Œ K[lD?gkWhéTk 
8ÆhŌWt 4YWm g]m±kB2 ]¤ [thU g2SnlaS ŀlĶDxR Dk Yå_I^ lU^k hu C_ 5dÔ^DSk Y„Wt Y_
hm YkIJkÂ^ ÿlS]kWŌ Dk 8Y^xF lD^k hu Œ
Wk]d_lg2h Dx lh2Um Dt ]k³gªdkUm g]m±DŌ ]¤ lFWk KkSk hu Œ ?lShklgD \ylSDdkU C_ dFª
g2Gfª Dt lgĦk2SŌ Y_ 8WDì Fh_m 5ÖTk hu Œ Y_2Sn 8W lgĦk2SŌ Dx ^TkdS _IWk ]¤ UtEWt Dt dh
ld_xVm h§ Œ 8WDì 5axIWkÂ]D ]tVk _IWk ldetf Dt ldĴtfR ]¤ 4Â^2S ÿE_ lgĦ hò7 hu Œ lDgm
_IWk Dx 8gDt ?lShklgD g2U\Ŏ ]¤ UtEWk8g]¤ lWlhS ldIk_ gk_Rm Dk ]oÐ^k2DW D_Wk STk
8gDt DakÂ]D ÿlS]kWŌ DkldĴtfR D_Wk 6W g\m ]¤ 8WDì ÿE_Sk ÖYĶ łY gt lUEk7
Y„Sm hu Œ 4YWm 6gm ldleĶSk Dt Dk_R h_ _IWkDk_ C_ _IWk Dt g2U\ª ]¤ 8WDì YĦlS Tx„k
[UaSm _hSm hulKgDt IaSt D7 [k_ 8WDì 5axIDì^ ]kÆ^SkB2 ]¤ 42Sldª_xV \m Yå_al±S
hxSk hu Y_2Sn 6gt Wk]d_ lg2h Dì g]m±k YĦlS Dì ldleĶSk Dt łY ]¤ hm la^k KkWk Iklh> Œ
³^ŌlD ÿÂ^tD _IWkDk_ Dì 4YWm ldleĶ lWl]ªlS hxSm hu C_ 8gDk _IWk g2gk_ 8g lWl]ªlS
gt ldetf łY gt ÿ\kldS hxSk hu Œ ?gt ]¤ ]oÐ^k2DW D_St hò> _IWk ^k _IWkDk_ D¤lþS ŀlĶ ]¤
4YdkU ÖdłY 6g S_h Dì lÖTlS^Ō Dk 5 KkWk 4dÔ^2\kdm hu Œ ^hm Dk_R _hk hu lD D7 [k_
]k³gªdkUm hxSt hò> \m dt W7 g]m±k Dt Y± ]¤ E„t lUEk7 Y„St h§ Œ 6g S_h lÖTlS ldetf Dt
g2U\ª ]¤ 4YWt 5axIDì^ ÿlS]kWŌ Dx Tx„k aImak [Wk> _EWk Wk]d_ lg2h Dì ldleĶSk hu Œ
>D ]k³gªdkUm g]m±D hxSt hò> \m dh lDgm \m ÿDk_ Dt ]k³gªdkUm gŏU^ªekľ Dt lW]kªR Dt
Y± ]¤ Whé h§ C_ 6gDt YmJt 8WDì gSS ldDkg C_ g2Gfª Dì ldIk_Vk_k hu Œ lDgm\mÿDk_
Dt gŏU^ªekľ Dk lW]kªR Dak Dx gk2It ]¤ [2U D_Wt Dk ÿ^kg hxSk hu Œ 6gt Wk]d_ lg2h OmD
Whé g]LSt Œ 8WDt 6Æhé ldIk_Ō Dt 4WnłY 8WDì 6g ldleĶSk Dx \m g]Lk Kk gDSk hu lD
dt 4YWt 5axIDì^ ÿlS]kWŌ Dx atD_ aFkSk_ aImat [Wt _hSt hu Œ 4YWt lW[2V ]k³gªdkUm
gŏU^ª ekľ Dt ldDkg Dì lUek ]¤ dt DhSt h§
]k³gªdkU Dì Yå_DÐYWk E2PW ]2PW C_ >D
gSS g2Gfª Dt łY ]¤ hm Dì Kk gDSm hu Œ ]k³gªdkUm gŏU^ªekľ 5K ldDkg Dì lKg4dÖTk
]¤ hu 8g]¤ Sx ekľ lW]kªR Dk ÿ^kg C_ \mGkSDhxFk Œ" C_ 4YWm 6g 4dVk_Rk Dt YmJt dt
lKW Dk_DŌ Dx lKÌ]tUk_ g]LSt h§8WDì IIkª D_St hò> 5Ft DhSt h§g[D atWt Dt la> Ux
8Ukh_R Y^kªĮ hŌFt Œ Yhak 8Ukh_R hu gxld^S g2G ]¤ g]kKdkUm ^TkTªdkU Dk ekľ lW]kªR
ekľ [WSt hm gk]klKD ^TkTª \m goý[UV hx F^k C_ 8g ^TkTª Dx 4l\Ó^ĉ D_Wt Dì euam
\m UtESt UtESt >D W^k _mlSdkU Ia Y„k Œ _IWk ]¤ \m 5axIWk ]¤ \m..... hkaS [hòS DnJ
lh2Um Dì _mlSdkUm Dhm KkWt dkam gklhÂ^ ÿdpl° Dì gm hx F7K[ 4a2Dk_ekľ Dt a±R ú2TŌ munotes.in

Page 57

६ - डॉ. नयामिर वस ंह
57Dx gk]Wt _ED_ DldSk>1 laEm Kk _hm Tm Œ dugt W ^TkTªdkU [n_k hu W g]kKdkU hm Œ ]k³gª Wt
>Dg]^6ÆhéUxWŌ4dVk _RkB2 Dk gklhÂ^ g]m±k ]¤ ZnNDa hm ghmøk2lSDk_m C_ aImat
Q2F gt 6ÖSt]ka lD^k Tk Œ atlDW ekľ[Ħ hxSt hm dhm øk2lSDk_m 4dVk_Rk>1 K„ goýdkU ]¤
[UaF^é Œ"
>D ]k³gªdkUm lI2SD hxWt Dt WkSt lWg2Uth Wk]d_ lg2h Dì 5ÖTk ]k³gªdkUm lgĦk2SŌ Y_Tm
Y_2Sn ^h \m 8SWk hm gI hu lD dh ]k³gªdkU Dt ldl\ÆW _kKWmlSD ]S\tUŌ Dx ldenĦ gklhÂ^
gt Uo_ _EWk IkhSt Tt Œ dt ]k³gªdkU Dx >D _kKWmlSD lgĦk2S Whé [lÐD ldĵŀlĶ Dt łY ]¤
UtESt h§ Œ 6gmla> DhSt h§ lD
gklhÂ^ ]¤ _kKWmlSD ]S\tUŌ Dx 4WkdÔ^D Soa UtWt dkat
dk]Y2Tm atD_ ^h ]xNm gm [kS \oa KkSt h§ lD ]k³gªdkU Dtda >D _kKWmlSD lgĦk2S Whé
[lÐD >D ldĵŀlĶ hu Œ _kKWmlS lKgDk >D Y± hu Œ lWg2Uth 4Â^2S ]hÂdYoRª Y± ^h ldĵŀlĶ
atED Dx 4YWt g]^ Dì dkÖSldDSk Dx 8gDì g]ú KlNaSk Dt gkT g]LWt ]¤ ghk^D
hxSm hu Œ 6gmla>Wk]d_ lg2h Dk ]kWWk Tk lD atEDŌ Dt [mI ldĵŀlĶ Y_ [hg hxWm Iklh>
C_ 6g ldĵŀlĶ g2[2Vm [hg Dk I_] aà^ dkÖSldDSk Dk lIýR ^k 8ĤkNW hm hu³^ŌlD^h
dkÖSldDSk hm lDgm _IWk Dx ldĵgWm^ [WkSm hu Œ atED Dt la> InWySm Dk 4gam ]uUkW
^hm hu Œ 6g g2U\ª ]¤ U_4ga 8WDk ]kWWk hu lD gklhÂ^ atEW lDgm S_h Dt _kKWmlSD >K¤Pt
Dk 4WnD_R D_Dt Whé lD^k Kk gDSk Œ _IWkÂ]D atEW Dt la> atED Dx 4YWt 5gYkg
Dì lK2UFm C_ dkÖSldDSk Dt ÿlS 5axIWkÂ]D Öd_- ItSWk Dx KkFpSC_ldDlgSD_Wk
Dhé 4lVD 5dÔ^D hu Œ
>D atED Dt Ukl^Âd C_ _IWkÂ]D 8ĥtÔ^ Dx atD_ Wk]d_ lg2h >DU] ÖYĶh§ Œ atEW ]¤
lDgm \m S_mDt Dì _kKWmlSD ÿlS[ĦSk Dx dh atEW Dt la> OmD Whé g]LSt h§ Œ 6g g2U\ª
]¤ 8WDk ŀlĶDxR 4Â^2S Ó^kYD hu Œ 4YWm [kS Dx ÖYĶ D_St hò> dt 4YWt dĉÓ^ ÿFlSema
gklhÂ^Vk_k ]¤ 42VaxDdkUm ŁLkW ]¤ DhSt h§ lD Ó^dÖTk ld_xV Y_ ldetf [a UtWt Dt Dk_R
dk]Y2Tm atEW dÖSnS3 >D ld_xVm atEW hxWt Dì lW^lS Dx ÖdmDk_ D_ atSk hu Œ K[lD8gDk
?lShklgD Ukl^Âd ekgD dFª Dt gklhÂ^ Dt ldDÐY ]¤ >D 8¸IS_ gklhÂ^ Dk ÿlS]kW ÿÖSnS
D_Wk hu Œ ^lU gdªhk_k Dk 4lVWk^DdkU >D dFª Dt ekgW Dt [kU Uog_t dFª Dk ekgW ]ký Whé
[lÐD g2YoRª ]kWd KklS Dì ]nlĉ Dt la> lWl]ªS >D 8°_ g]kK Ó^dÖTk huSx ÖYĶ hu lD
8gDkgklhÂ^ \m gklhÂ^ Dì 4WtD ÿdpl°^Ō ]¤ gt >D ÿdpl° ]ký Whé [lÐD g]ú gklhÂ^ Dì
Y_2Y_k Dx ldDkg Dì 4Fam ]2lKa Dì B_at KkWt Dk Ó^kYD ÿ^kg hu Œ 6g S_h Wk]d_ lg2h
\athm duIkå_D łY gt ]k³gªdkU Dt ÿlS Fh_m 5ÖTk _ESt h§ Y_2Sn dt ldIk_Vk_k Dì g]Ö^kB2
C_ ES_Ō gt \m Yå_lIS h§ Œ 6gmla> gklhÂ^ Dx >D 4Wd_S Y_2Y_k Dk lhÖgk ]kWSt hò> dt
8gt 6g S_h Dt lDgm \m ÿDk_ Dt 5úhŌ gt ]nĉ _EWk IkhSt h§ C_ 8gt ldĵŀlĶ gt g2YÆW D_
g2YoRª ]kWd KklS Dk ÿlSlWlVÂd D_St UtEWk IkhSt h§ Œmunotes.in

Page 58

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
58lKgg]^Wk]d_lg2hWt>D5axIDDtłY]¤lh2Um5axIWkDt±tý]¤ÿdtelD^kdhg]^
ÿ^xFdkUmDldSkDt8ZkWDkg]^TkŒ8gg]^g]m±DDìŀlĶgt4ÐYd^hxWtDt
[kdKoUWk]d_lg2hWtÿ^xFdkUmDldSkDt]oÐ^k2DW]¤4Â^2Sg2SnlaSŀlĶDxRDkYå_I^
lU^kTkŒÿ^xFdkUmDld^ŌDtĬk_kDldSkDtłY-ldVkWY_4Â^lVD[aUtWtDk8ÆhŌWt
ld_xVlD^kŒ8WDk]kWWkTklDłY -ldVkWDtgkT-gkTdÖSn-SÂd4lVD]hÂdYoRªhuŒ
4S:6W_IWkDk_ŌDx6gB_\mÅ^kWUtWkIklh>Œ6gDt4lSå_ĉgWz—“]¤ÿDkleS
4YWtlW[2V
gklhÂ^]¤DakÂ]DgŏU^ªDìg]Ö^k>1]¤dtDhSth§Kx4h2dkUmatED4YWm
Öd^2\o_IWkelĉDt\_xgt4g]^hm>Dk2S\KWtaFSth§Œ8WDìUek5KDt4WtD
ÿ^xFdkUmDld^ŌDìS_hhxKkSmhuŒWSmKk^hhxSkhulDDldSk]¤^kSxUUªhmUUª_hSkhu
^klg_UUªYuUkD_WtdkamUnŁhYhtla^k1"6gS_hÿ^xFdkUmDkÓ^]¤łYldVkWY_4Â^lVD
[alU>KkWtC_dÖSnY±Y_Å^kWWlU>KkWtDtDk_RKxldg2FlSYuUkhò78gt8ÆhŌWt\am
\k2lSal±SlD^kŒÿ^xFdkUmDldSkDkg]kK -lW_Yt±hxWk\m8Æh¤4E_SkTkŒ6gS_h
_IWkDkgk]klKDg2U\ŎgtFh_kKn„kd8WDìŀlĶ]¤4Ytl±STkŒ
ÿ^xFdkUmDldSkDì5Â]WtÆUm^SkC_4h]dklUSkDxWk]d_lg2hatEWDtla>OmDWhm
g]LStTtŒlDgmatED^kDldDkÓ^lĉÂd4YWtgk]klKDg2U\ō]¤Kn„D_hmldÖSk_YkSk
huŒ6gmla>dt]kWStTtlD4YWt5Y]¤atEDDtÓ^lĉÂdDxYoRª]kWatWtgt8g]¤ldDkgDì
g2\kdWk>1g]kĮhxKkSmhuC_atEDDtÓ^lĉÂdDk]hÂd8gDìldDkgemaSk^kgkVWk
]¤huKx8gtaFkSk_gk]klKDg2U\ªgtKn„WtC_duIkå_DÖS_Y_g2GfªD_WtgtÿkĮhxSmhuŒ
6gm5Vk_Y_ZRmĵ_WkT_tRnDtg2U\ª]¤8WDk]kWWkTklD_tRnDk5ld\kªd>DlWlIJS
?lShklgDYå_lÖTlSDkYå_Rk]huŒ8gmS_hh_atEDDìÿlS\k>DlWlIJSYå_lÖTlSC_
Y_2Y_kDì8YKhxSmhuŒatEDDìldetfSk8gYå_lÖTlSDxOmDgtg]LWtC_g]LD_
[UaWt]¤huŒ_tRnDìldetfSk^hmhulD8ÆhŌWtl]lTakDtúk]mRKmdWDxC_Ōgt4lVD
4¸JmS_hg]LkhuC_g]LD_8gtgklhÂ^]¤[UalU^khuŒÿ^xFdkUDkg]^]oÐ^k2DW
D_Sthò>dt4YWtlW[2VDakÂ]DgŏU^ªDk5Vk_]¤DhSth§lDÿ^xFŌ]¤gk_kW^kłY
ldVkWW>_kFkÂ]Dg2[2VŌDtWk]Y_Dtdag]kKlW_Yt±]Å^dFê^Ó^lĉDì]kWlgD
[m]kå_^ŌDkghkWn\olSYoRªC_]xhD4a2D_RhuŒWk]d_lg2hDt6gDTWgt8WDì
5axIWkÂ]D]tGkDxg]LkKkgDSkhuŒ8ÆhŌWt4YWt6gDTW]¤ÿ^xFdkUDìg]ÖS
Ekl]^ŌC_ldg2FlS^ŌDxÖYĶD_lU^khuC_6gmla>dÖSnSÂdY_Å^kWD¤lþSD_Sth§
³^ŌlDgklhÂ^]¤dÖSnSÂd^TkTªKFSDtgÂ^DkYoRªC_Fh_k²kWÿUleªSD_SkhuŒ
gklhÂ^Dt6lShkgatEW]¤Ĭ2ĬkÂ]DÿRkamDt8Y^xFY_8ÆhŌWtKxldIk__Eth§8WgtW
DtdaUdÆĬkÂ]DÿRkamDìgkTªDSkDxlgĦlD^khu[lÐDgklhÂ^C_5axIWkDx\m
8Y^xFmłY]¤ÿÖSnSlD^khuŒ8WDt4Wngk_Ĭ2ĬkÂ]DÿRkamDìYhamldetfSkhulDgm
dÖSnÓ^lĉGNWk^kldIk_Dx 4Æ^dÖSnB2Ó^lĉ^ŌGNWkB2C_ldIk_ŌDt4ld\kº^munotes.in

Page 59

६ - डॉ. नयामिर वस ंह
59ÿg2F ]¤ UtEWk Œ Uog_kdÖSnB2Ó^lĉ^ŌGNWkB2 C_ ldIk_Ō Dx FlSemaYå_dSªWema C_
ø][Ħ łY ]¤ UtEWk STk 42lS] Kx lD 5axIWk Dt la> \m [thU gkTªD hu lD dÖSnB2
Ó^lĉ^ŌGNWkB2 C_ ldIk_Ō ]¤ 4g2FlS 4Tdk 42Sldª_xV Dx YhIkWWk Œ
Wk]d_ lg2h Dt 5axIWk g2[2Vm ldIk_ C_ ]kÆ^Sk>1 8WDì ldl\ÆW DplS^ŌÖZnN lW[2VŌ C_
dĉÓ^Ō ]¤ l]aSt h§ Œ 6W g\m ]¤ 8ÆhŌWt 4YWt g]^ Dì gklhlÂ^D ]kÆ^SkB2 Dì ]ylaD ŀlĶ gt
YhIkW Dì hu Œ gW—”’]¤ ÿDkleS 8WDì DplS 5VnlWD gklhÂ^ Dì ÿdpl°^Ō ]¤ 8g g]^
Dt gkTªD DkÓ^-Vk_kB2 Y_ lddtDYoRª ldIk_ lD^k F^k hu Œ 6g DplS ]¤ Jk^kdkU_hÖ^dkU
ÿFlSdkU C_ ÿ^xFdkU g2[2Vm ldĴtfR h§ Œ Jk^kdkUm DkÓ^ gŏU^ª Dt g2[2V ]¤ 8WDì ]kÆ^Sk hu
lD ^h gŏU^ª Ó^lĉ Dì ÖdkVmWSk Dì \kdWk gt 8ÂYÆW hò5 hu C_ dh ÖdkVmWSk \m Ó^lĉ Dt
]kÅ^] gt g2YoRª g]kK Dì ÖdkVmWSk Dì 4l\Ó^lĉ hu Œ 6g S_h Wk]d_ lg2h Wt Jk^kdkU Dx
4Â^2S Ó^kYD ŀlĶDxR gt UtEk Jk^kdkU Dt ÖTk^m ]oÐ^ Dx ÖYĶ D_St hò> 8ÆhŌWt Dhk lD
Jk^kdkU Dk ÖTkl^Âd 8gDt Ó^lĉdkU ]¤ Whé8gDì 5Â]m^Sk ]¤ huDkÐYlWD 8„kW ]¤ Whé
5Â]-ÿgk_ ]¤ hu g]kK-\mŁSk ]¤ WhéÿDplS ÿt] ]¤ huÿDplS Yak^W ]¤ WhéWuglFªDKmdWDì
5Dk2±k ]¤ hu Œ 5dtFYoRª Fkdx¸Jdkg ]¤ Whég2dtUWemaSk ]¤ hu. 4²kS Dì lK²kgk ]¤ Whé
²kWDt ÿgk_ ]¤ hu: 5Ueª ]¤ Whé^TkTª ]¤ huDÐYWk ]¤ WhédkÖSldDSk ]¤ huŀlĶDxR ]¤
WhéŀlĶ ]¤ hu8lĉ dulIÞ^ ]¤ Whé4l\Ó^2KWk Dt ÿgk_ ]¤ hu Œ 6gm S_h _hÖ^dkU Dt g2[2V ]¤
4YWm ]kÆ^Sk ]¤ 8ÆhŌWt Jk^kdkUm _hÖ^dkU Dx W Dtda ]Å^DkamW lh2Um _hÖ^dkUm ÿdpl°
[Sk^k [lÐD ^o_xYm^ _hÖ^dkU gt \m 8gt 4aFkSt hò>8gDì]ylaDSkDxlgĦlD^k Œ 6g
g2[2V ]¤ 8WDk ]kWWk hu lD ]Å^^nFmW g2SxDk_hÖ^dkUKklS -ÿTk91I WmI Dt ldIk_
Yn_xlhSŌ Dt 4Â^kIk_gk]2Sm exfR Dt ldŁĦ ldþxh gt Kn„k hu Œ K[lD ^o_xY Dt _hÖ^dkU Y_
8WDk ]kWWk hu lD ^h Yo2KmdkUm Dt hSke ]Å^dFª Dì ^TkTª \mŁÿlSlø^kdkUm ldIk_Vk_k gt
YxlfS hu Œ 6WDt ÖdłY Dx ÖYĶ D_Wt Dt [kU dt Jk^kdkUm _hÖ^dkU Dx ÖYĶ D_St hò> DhSt h§
lD \k_S Dt Uog_t UeD Dk _hÖ^dkU 4YWm ÖdkVmWSk Dt la> a„Wt dkat ]Å^dFê^
[nlĦKmld^Ō Dì KmdW ŀlĶ Dk 42F hu Œ
Jk^kdkU C_ _hÖ^dkU Dì S_h ÿFlSdkU Dì \m 4Â^2S gkTªD C_ gDk_kÂ]D Ó^k´^k
Wk]d_ lg2h Wt 4YWt 6g ú2T ]¤ Dì hu Œ 8WDì ŀlĶ ]¤ ÿFlSdkU Dk 6lShkg gklhÂ^ ]¤ ÖdÖT
gk]klKDSkÓ^kYD \kd\ol] C_ 8¸I ldIk_ Dt lW_2S_ ldDkg Dk 6lShkg huKx Dtda
_kKWmlSD KkF_R gt 5_2\ hxD_ ø]e: KmdW Dì Ó^kYD g]Ö^kB2 Dì B_ 5UeªdkU gt
5_2\ hxD_ ø]e3 ^TkTªdkU C_ WµW ^TkTªdkU gt 5_2\ hxD_ ø]e3 ÖdÖT gk]klKD
^TkTª Dì B_ 4úg_ hxSk Kk _hk hu Œ
ÿFlSdkUY_\mldIk_ D_St hò> 8ÆhŌWt ÿFlSdkU C_ ÿFlSema gklhÂ^ ]¤ \tU Dx 4WkdÔ^D
]kWk hu Œ ³^ŌlD Khk1 >D S_Z ÿFlSdkU >D lWlIJS ]SdkU gt 8\_m hò7 Vk_k hudhéÿFlSema
gklhÂ^ Dk 8U^ lDgm lWlIJS ]S gt Whé hò5 [lÐD ^h lW_2S_ ldDlgS C_ Yå_dlSªS hxSt munotes.in

Page 60

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
60_hWt dkam DkÓ^Vk_k hu Kx gk]klKD C_ gk2ÖDplSD ldDkg Dt gkT-gkT aFkSk_ Yå_dlSªS
hxSm _hSm hu Œ ÿ^xFdkU Y_ ldIk_ D_St hò> 6gm YnÖSD ]¤ 8ÆhŌWt ^h ]S Ó^ĉ lD^k hu lD
ÿ^xFdkU Dk D¤þl[2Un I_] Ó^lĉdkU hu C_ 6gt 8ÆhŌWt g2DìRª ŀlĶDxR Dt łY ]¤ UtEk hu Œ 8WDt
4Wngk_^h I_] Ó^lĉdkU ]Å^dFê^ Yå_dte Dt ÿlS ]Å^dFê^ Dld Dt Ó^lĉFS 4g2Sxf C_
KW KkF_R gt P_t hò> Dld Dì 5Â]_±k Dì \kdWk gt 8ĩnS hu C_ ^h Vk_k ldl\ÆW
_kKWmlSDWulSDgk]klKD]kÆ^SkB2 Dt łY ]¤ 4YWt g2DìRª Ó^lĉdkU Dx hm 4l\Ó^ĉ
D_Sm hu Œ 6g S_h 8WDt 5axIDì^ lWÕDfª8WDt g2SnlaS ŀlĶDxR C_ ÿk2Ka ŀlĶ Dk
Yå_Ik^D h§ Œ

5VnlWD gklhÂ^ Dì ÿdpl°^k1 DplS 8g g]^ Dì DkÓ^Vk_kB2 Dt ]oÐ^k2DW Dk 4¸Jk ÿ^kg huŒ
6gDt 4lSå_ĉ ÿ^xFdkUm DldSk Dt [kU Dt DkÓ^ Yå_ŀÔ^ Y_ ldIk_ D_Wt Dt la> 8ÆhŌWt Uog_m
DplS
DldSk Dt W> ÿlS]kW
Dì_IWkDìKx—”–]¤ ÿDkleS hò7 Œ 6g DplS ]¤ Khk1 >D
S_Z
Sk_gĮD

Dk]k^Wm

8dªem
5lU DplS^Ō C_ Jk^kdkUx°_ DldSk Dì 8YalÊV^ŌDx
atD_ lYJat Ux UeDŌ ]¤ Kx IIkª>1 hò7Tm8WDì Y„Ska Dì F7 hu Œ dhé Uog_m S_ZW>
ÿlS]kW Dt Wk] Y_
4Wn\olS Dì ÿk]klRDSk
Ĭ2Ĭ

SWkd

ldg2FlS

ldP2[Wk
Kugt
5axIWkÂ]DYUōDì8Y^xlFSkDk\m Y_m±R lD^k F^k hu Œ 4Wn\olS Dì ÿ]klRDSk Dt g2U\ª
]¤ dt ]nlĉ[xV Dì ]kÆ^Sk gt SkUkÂÌ^ _ESt h§lKgDt 4Wngk_ 4Wn\olS Dì ÿk]klRDSk dhk1
hxFmKhk1 dÖSn Dk dÖSn ]oaD 5DaW D_St hò> atED 6g 5DaW Dt 5Vk_ Y_ dÖSn SÂd
Dt ÿlS ghm-ghm ]kWlgD ÿlSlø^k D_t Œ C_6głY ]¤ 4Wn\olS Dì ÿk]klRDSk Wk]d_ lg2h
Dt 4Wngk_ 5Â]lWķSk Dt Ua-Ua gt lWDaD_ dÖSnlWķSk Dì Oxg \ol] Y_ ÿlSlķS hx KkSm
hu Œ 6g ldĴtfR gt >D [kS C_ ÖYĶ hxSm hu lD dÖSn SÂd Dk ghm-ghm ldĴtfR DldSk Dx
Ó^lĉY_D hxWt gt [IkSk hu Œ 6gmS_h6gDplS ]¤ 8ÆhŌWt ]kWk hu lD DldSk ]¤ Ĭ2Ĭ C_ g2Gfª Dt
]oÐ^ 5K \m ÿkg2lFD h§ Œ 6gm ÿDk_ ldg2FlS C_ ldP2[Wk Dt goýŌ Y_ ldIk_ D_St hò> 8WDk
]kWWk hu lD lh2Um DldSk Dt ÿlS]kWŌ Dt łY ]¤ 6Æh¤ 4lVD ]kÆ^Sk W l]aWt Dk Dk_R ?gm
DldSkB2 ]¤ 4lSe^ 5øk]DSk hu Œ 6g ÿDk_ ÖdS2ýSk Dt [kU Dt WdmW Yå_ŀÔ^ ]¤ DldSk Dì
lÖTlS Y_ 6g ú2T ]¤ Wk]d_ lg2h Wt ldIk_ C_ ldĴtfR ÿÖSnS lD^k hu Œ
DkÓ^ g]m±k Y_ 8Y_xĉ YnÖSDŌ Dt 4lSå_ĉ lh2Um Fī ldVk
DhkWm Y_ 8WDì 4Â^2S ]hÂdYoRª
YnÖSD
DhkWmW7DhkWmgW —”“]¤ ÿDkleS hò7 6g]¤ 8WDt Ĭk_k gW —“–gt ”“Dt
[mI laEt F> DhkWm g]m±k g2[2Vm lW[2V g2úlhS h§ Œ ^h YnÖSD 6g ŀlĶ gt 4Â^2S 8ÐatEWm^
hu lD 6g]¤ lh2Um FīldVkB2 gt g2[2lVS >D Ó^kYD g]m±k YĦlS Y_ IIkª Dì F7 hu Œ DhkWm Dt
g2U\ª ]¤ Wk]d_ lg2h Wt 6g DplS ]¤ lh2Um DhkWm Dt ldDkg Dt Ux l[2Un lIlÆhS lD> >D Sx
ÖdS2ýSk Dt [kU Dì DhklW^k1 C_ Uog_k gW—”ŽDt 5gYkg Dì DhklW^k1 6W UxWŌ hm Uy_
Dì DhklW^Ō Dk ldĴtfR D_St hò> 8ÆhŌWt UxWŌ ]¤ \kd[xV C_ g2dtUWkFS 42S_Ō DxÖYĶlD^k
hulKgDt la> 8ÆhŌWt Yå_dlSªS gk]klKD g2U\ō Dx 8°_Uk^m ]kWk hu Œ dt ]kWSt h§ lD 6g Uy_ munotes.in

Page 61

६ - डॉ. नयामिर वस ंह
61DìDhklW^k14YWtg]^Dt8Ytl±SŌDtÿlS5Â]m^aFkdDìDhklW^k1huŒW7DhkWmg2²kgt
4l\lhSDhkWmłYC_W>DhkWmDk_ŌDtg2U\ª]¤Wk]d_lg2hDhSth§lD
³^ŌlDW>
DhkWmDk_lDgmYodªlWVkªå_SKmdWUeªWĬk_klWlUªĶgk]klKDUkl^ÂdDthm5Vk_Y__IWk
]¤gk]klKDSkDxÓ^ĉD_WtDìDxleeD_St_hth§Œ6gŀlĶgt^hSxgÂ^hulDÿFlSdkUm
Uy_DìS_h6WDhklW^Ō]¤gdªhk_kDtlIýWhéhuC_WdugmÿE_dFªItSWkhmhulD2Sn
Ó^kYDłYgt5KDt8Ytl±SC_DaDt8Ytl±SŌDtgkT5Â]m^aFkd4dÔ^huŒlDgm
atED]¤D]SxlDgm]¤º^kUk³^ŌlDº^kUkS_atEDeh_mC_Fk2dDtlWÌW]Å^dFªDì
8YKhuC_h_atEDDkKx_gklhÂ^_IWk]¤lWKm4Wn\dY_huŒ6gla>_IWkB2Dìldf^
dÖSnDtgkThmŀlĶDxRDk\mlWÌW]Å^dFê^gk]klKDlÖTlSDìgm]k]¤gml]ShxKkWk
4lWdk^ªhuŒdugt5Kg]kK]¤6gdFªDìKxlÖTlSC_?lShklgD\ol]Dkhu8gDxUtESt
hò>6gdFªDkgItSatEDÿE_5axIWkÂ]D^TkTªdkUmgklhÂ^DìgplĶD_gDSkhuŒ6g
S_hWk]d_lg2hWt4YWm6gDplS]¤W7DhkWmC_W>DhkWmDk_ŌDì4l\Ó^lĉgk]Ã^ªY_
gNmDldIk_Ó^ĉlD>h§Œ
^hÖd^2lgĦhulDWk]d_lg2hWtlh2Umg]m±kDx4YWm4dVk_RkB2gt4Â^2Sg]pĦlD^khuŒ
8WDìldleĶSk6g[kS]¤hulDdtg]^ldetfDt]oÐ^k2DWDx[kUDìYå_lÖTlS^Ō^k
4dVk_RkB2Dt4Wngk_g2exlVSD_WtDì8Uk_Sk_EStTtC_6głY]¤8ÆhŌWt5FtIaD_
4YWmD74dVk_RkB2]¤Yå_dSªW\mlD^kŒ4YWtg]^DtgklhÂ^DklKSWkSÃ^Y_DC_
gNmD]oÐ^k2DW8WDtĬk_klD^kF^khudh4Æ^ýUnaª\huŒ6gmla>dtÖdkS2Þ^x°_
5axIWkDtleE_YnŁf]kWtKkSth§Œ
”“gk_k2e
dÖSnS3Wk]d_lg2hÖdS2ýSkDt[kUldDlgShò7lh2Um5axIWkDìYm…mDtg[gtÿ\kdekam
5axIDC_dĉkh§Œ8ÆhŌWt4YWtg]gk]l^DgklhlÂ^DÿijŌY_lWÕDfªYoRªQ2FgtldIk_
lD^khuŒ8WDkŀlĶDxR[thUg2SnlaSC_gVkhò5huC_8WDtĬk_klD^kF^k]oÐ^k2DW
ÖdÖTŀlĶDkYå_Ik^D huŒdt\athm]k³gªdkUmldIk_Vk_kgtFh_tSDg2Ypĉ_hth§Y_2Sn
8ÆhŌWt4YWmduIkå_D5ÖTkB2Dxg]m±kDtÿlS]kWŌY_TxYWtDk4WTªDÿ^kgWhélD^k
hu[lÐD5dÔ^DSkY„WtY_8ÆhŌWt4Æ^g]m±klgĦk2SŌC_ldIk_ŌDx\m8SWkhm]hÂd
lU^khuŒg]^-g]^Y_aFWtdkat5±tYŌDtg2U\ª]¤^hmDhkKkgDSkhulD^h5±tY
8WDìŀlĶDxOmDgtWg]LYkWtDkYå_Rk]h§Œ8WDtĬk_k[k_-[k_4YWtg]m±klWÕDfō
Dx[UatKkWtDtg2[2V]¤\m^hmDhkKkgDSkhulD^hg\m5±tY>Dk2FmŀlĶDxRDk
Yå_Rk]huŒDx7\mg]m±D^kldIk_D5WtdkamlÖTlS^ŌC_Yå_lÖTlS^ŌDtg2U\ª]¤
4YWtldIk_ŌDkYnWªldĴtfRaFkSk_D_Sk_hSkhuŒ^hmdh]hÂdYoRªDk_RhuKxWk]d_
lg2hDìg]m±k]¤UtEWtDxl]aSkhulKgtatD_4Æ^ldĬkW8WY_5±tYaFkSth§Œ42SS3munotes.in

Page 62

कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
62]ylaD C_ ÿE_ ]tGk Dt VWm Pv. Wk]d_ lg2h 4YWt ÖdÖT ŀlĶDxR C_ ÿk2Ka g]m±k
lWÕDfª Dt la> lh2Um 5axIWk ]¤ gUud ]hÂdYoRª [Wt _h¤Ft Œ
”” aGn°_m^ ÿij
Wk]d_ lg2h Wt lDg DkÓ^Vk_k Dx I_] Ó^lĉdkU Dk Yå_Rk] ]kWk hu"
YnÖSD
Uog_m Y_2Y_k Dì ExK lDg gklhÂ^Dk_ Dx D¤þ ]¤ _ED_ laEm F7 hu "
‘g]m±k DplS 5VnlWD gklhÂ^ Dì ÿdpl°^Ō Dk ÿDkeW dfª hu "
’lDg YlýDk Dk g2YkUW] Wk]d_ lg2h Dt Ĭk_k lD^k F^k "
”•[xVÿij
Pv. Wk]d_ lg2h Dì g]m±k g2[2Vm ]kÆ^SkB2 Dk Y_m±R DìlK> "
lhÆUm 5axIWk Dt ldDkg ]¤ Pv. Wk]d_ lg2h Dt ^xFUkW Dk ]oÐ^k2DW DìlK> "
”– 4Å^^W htSn ghk^D YnÖSD¤
5VnlWDSk C_ lhÆUm 5axIWk - 62UWkT ]UkW
lhÆUm 5axIWk Dk Uog_k YkO - Pv. lW]ªak KuW
‘lhÆUm5axIWkDkldDkg - ]Vn_te
’lhÆUm 5axIWk ŀlĶ C_ ÿdpl°^k1 - ]WxK YkÁPt^
ٟٟٟٟٟٟ


munotes.in

Page 63

63७ - अवसितिियाद
636Dk7‘•lgÅUk2SC_dkU
4lÖSÂddkU 
6Dk7DìŁY_tEk
•Ž 8ĥtÔ^
• ÿÖSkdWk
• 4lÖSÂddkUDì4dVk_Rk 
•‘ 4lÖSÂddkUDìYå_\kfk
•’ 4lÖSÂddkUDtldIk_D
•“ 4lÖSÂddkUDt]oaSÂd
•”4lÖSÂddkUC_gklhÂ^5axIWk 
•• gk_k2e
•– UmGō°_mÿij
•— aGn°_m^ÿij
•Ž g2U\ªYnÖSD¤
•Ž8ĥtÔ^
Ɣ6g6Dk7Dt4Å^^WDt[kU5Y4lÖS ÂddkUDì]oa4dVk_RkgtYå_lIShxgD¤FtŒ
Ɣ 4lÖSÂddkUDì8ÂYl°Dtldf^]¤KkWYk>1FtŒ
Ɣ4lÖSÂddkUmldIk_DŌDkYå_I^ÿkĮD_gD¤FtŒ
Ɣ gklhÂ^]¤4lÖSÂdkUDt8Y^xFDìYĦlSKkWYk>1FtŒ
•ÿÖSkdWk
4lÖSÂddkU]oałYgtUeªWDklgĦk2ShuŒatlDW4lÖSÂddkUWtgklhÂ^gpKWSTk
5axIWklgĦk2SŌDx\mÿ\kldSlD^khuŒ4lÖSÂddkUDt4Wngk_ÿÂ^tDÓ^lĉDtgk]Wt
ldl\ÆWg2\kdWk>1^k_kÖSth§Œ]WnÕ^6Wg2\kdWkB2^k_kÖSŌ]¤gt>D^k4lVDDkInWkd
D_SkhuŒ6gInWkdDtla>]WnÕ^4YWmÖdS2ýSkDk8Y^xFD_SkhuŒInWkdDìÖdS2ýSkDt
Yå_Rk]ÖdŁY]WnÕ^4YWt4lÖSÂdDxWDtdaÿ]klRSD_Skhu[lÐDÿk]klRD\m[WkSk munotes.in

Page 64

64कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
hu Œ InWkd Dt ÖdS2ý ÿ^xF Dt Dk_R 8gDt gk_ Dk lW]kªR hxSk hu Œ 4TkªSz gk_ gt Yodª 4lÖSÂd
hu Œ 4lÖSÂd Dt YodªdSê hxWt Dt Dk_R 6gt
4lÖSÂddkU
Dì g2²k Um F7 hu Œ4lÖSÂddkU]kWd
DxYå_\klfSWhéD_Sk³^ŌlD]kWdDìDx75lU -]oa lI_2SW ^k ekĵS ÿdpl° Whé Œ]WnÕ^
8gDt lgdk DnJ Whé Kx 4YWt ÖdS2ý D]ª STk InWkd Ĭk_k [WSkhu ŒD]ª gt hmKmdWDx 4Tª
l]aSk hu 4TkªSz D]ª ÖdFª C_ W_D Dk lW]kªSk hu Œ4lÖSÂddkU Dt D¤þ ]¤ KmdWDìlWÖgk_Sk
Dk UeªW hu Œg2±tY ]¤4lÖSÂddkUDk4Tª hu lKgDk g2[2V 4lÖSÂd gt hu Œ4TkªSz lKgDk ]oa
g_xDk_]kWd4lÖSÂd ]kWdlÖTlSg2gk_ ]¤ ]WnÕ^ Dk]DkWSTkÿ ^xKW C_]kWdm^
g2[2VŌ Dì 8YlÖTlS C_ 4WnYlÖTlS gt hu Œ
•4lÖSÂddkUDì4d Vk_Rk
8ÆWmgdé Dt 8°_kVª ]¤ ^o_xY Dt UeªW ]¤ 4lÖSÂddkU >D ]hÂdYoRª ld]eª _hk hu ŒatlDW
gklhÂ^ ]¤ 6gDk 5F]W [mgdm eSm Dt Smg_t-IyTt UeD gt ]kWk KkSk hu Œ Uog_t ]hk^nĦ Dt
Uy_kWC_8gDt YIJkS DnJ dfŎ SD ^h [hòS IlIªS _hk ŒgklhÂ^ ]¤ 4lÖSÂddkU Dt ÿ\kd Dk
Dk_R]kWdDì\^kdhldf]lÖT lSTmKxZkgmdkU Dt _ĉ_2lKS 5S2DgkÌ^dkU gt ]xh\2F
STk lĬSm^ ldĵ^nĦ Dì ldl\lfDkC_ 4Rn ldÖZxNŌ Dt ]kWd g2hk_ gt 8ÂYÆW hò7Tm ŒIk_Ō
B_ lW_kek >d2 lWÖgk_Sk Dì ah_ Zua F7 Œ ?gklUEk7UtWt aFk lD ]WnÕ^ lDgm 42Vm gn_2F ]¤
Z1g F^k hu ŒĀk2KDkÉZk Dt eÊUŌ ]¤]§ >D ?gm Dka DxO_m ]¤ DuU hó1 lKgDt Wk U_dkKt h§
C_WlE„lD ^k1C_ [kh_ lWDaWt Dt S]k]_kÖSt [2U hu Œ
4lÖSÂddkUmUeªW Dì Ux ]n´^ Vk_k>1 h§- 7ĵ_dkUm4lÖSÂd dkUC_4Wmĵ_dkUm4lÖSÂddkU 
7ĵ_dkUm 4lÖSÂddkU 4TkªSz 5Å^klÂ]DVkl]ªDY_k\ylSD6g Vk_k ]¤ 7gk7^S Dk ÿ\nÂd
huŒ 6g Vk_k ]¤ 7ĵ_ D¤þ ]¤ hu Œ]WnÕ^ Dt ]m]k2gk 7ĵ_ Dt g2U\ª ]¤ hm g2\d hu Œ7ĵ_dkUm
4lÖSÂddkU Dt 4Wngk_ 6g g2gk_ ]¤ lW_TªD KmdW Dx gkTªD STk gk_YoRª [WkWt Dt la> lWķk
STk7ĵ_ ]¤ 5ÖTk 4lWdk^ª hu Œ]WnÕ^ Dì FlS 7ĵ_ Dì e_R l[Wk g2\d Whé Œ7ĵ_dkUm
4lÖSÂddkUDt ÿdSªDŌ ]¤ gx_tW DìD¥FkUª STk Ftlā^a ]keªaDt Wk] 8ÐatEWm^ h§ Œ
4Wmĵ_dkUm 4lÖSÂddkU ]¤ ]WnÕ^ g2gk_ ]¤ lWÖghk^ hu Œdh l[ÐDna 4Dtak hu Œ ĀtPå_D lWÂet
Dt 4Wngk_ 7ĵ_ Dì ]pÂ^n hx InDì hu Œº^k1 Yka gkýª Dt DTWkWngk_ g2Gfª ]¤ hm ]kWd Dì FlS huŒ
K[7ĵ_hm Whé Sx ]WnÕ^ 4YWt ÿÂ^tD D]ª Dt la> Öd^2 8°_Uk^m hu Œ4Wmĵ_dkUm
4lÖSÂddkU Dt ÿ]nE ÿdSªDŌ ]¤ ]klNªW htPtF_ C_ º^k1 Yka gkýª ekl]a h§ Œ
4lÖSÂddkU>D?gmldIk _Vk_k hu Kx 8ÆWmgdé C_[mgdéeSkÊUm Dt Uy_kW gk]Wt 5^m Œ
6gDt ]oa ]¤ 5VnlWDSkDì^hŀlĶ lWlhSTmlD>D ]WnÕ^ gxISkldIk_Sk4Wn\d D_Sk
KmdW KmSk 4Dtak hu Œº^k1 Yka gkýª Dt 4Wngk_ ]oaS: ^h ]kWddkU hu Œ 8WDk DTW hu lD
h]k_t la>4lÖSÂddkUžeÊUDk 4Tª >D ?gk lgĦk2S hu Kx ]kWd KmdW Dx g2\d [WkSk hu
C_Kx^h]kWSk hu lD ÿÂ^tD gÂ^ C_ D]ª Dk g2[2V Yå_dteSTk 8gDì 5Â]Y_DSk ]¤ munotes.in

Page 65

65७ - अवसितिियाद
lWlhS hxSk hu Œžž5Â]Y_DSk Dx ÖYĶ D_St hò> dt DhSt h§lD5Â]Y_DSk Dk g2[2V Ó^lĉ
ÖdkS2Þ^ gt hu Œ 4TkªSz ]WnÕ^ 6gDt 4lSå_ĉ DnJ \m Whé hu Kugk EnU Dx [WkSk hu ^k lD dh
Öd^2 Dk lW]kªR D_Sk hu Œ ^hm4lÖSÂddk U Dk Yhak lgĦk2S hu Œ ^hm dh hu lKgt axF
5Â]Y_DSk DhD_ h]k_m lW2Uk D_St h§ ŒY_2Sn h] 6gDt Ĭk_k ^h 4Tª atSt h§ lD ]WnÕ^ Dì
Få_]k >D YÂT_ C_ ]tK gt 4lVD hu Œ]WnÕ^ Dì Få_]k Dx ÖTklYS D_Sk ^h lgĦk2S ^h
GxlfSD_Sk hu lDžž4lÖSÂd gÂd gt Yodª 5Sk hu Œžž^hk1 4lÖSÂd Dk 4Tª ]kWd 4lÖSÂd gt hu Œ
K[lD gÂd gt SkÂY^ª ]WnÕ^ KmdW ]¤ DnJ hxWt [WWt Dì g2\kdWk gt hu Œ
4lÖSÂddkU Dt lI2SDx Dk ]kWWk hu lD 4lÖSÂd Dk4Wn\d ÿk^4Â^2S UnEYm„k^kSWk
]pÂ^n Kugm lÖTlS^ŌDt gk±kSz gt hxSk hu Œ 4lÖSÂddkUm Dt 4Wngk_ UnlW^k ]¤ GlNS hxWt dkam
GNWk>1 g2^xF Y_ 5Vkå_S h§ Œ ^hk1 Dx7 Dk^ª-Dk_R g2[2V Whé lUESk Œ4S 6g 8aKnaoa
UnlW^k ]¤ KmWt Dk Dx7 4Tª Whé ³^ŌlD ^hk1Dx77ĵ_WhéKx ]WnÕ^ Dt Ó^dhk_ DxDk^ª Dx
duV Oh_k gDt Œ 4S ]pÂ^nhÂ^k4Y_kV 5lU Dx \m ^t lI2SD FaS Whé ]kWSt Œ 6gDt [kdKoU
4lÖSÂddkUm 6gt lWlÕø^Sk Dk UeªW Whé ]kWSt Œ8WDk ]kWWk hu lD ]WnÕ^ 4YWk lW]kªSk EnU
hu Œdh I^W Dt Kå_> 4YWm]WxÓ^Tk Dk 4ÆS D_ gDSk hu ŒgkT hm dt ^h \m ]kWSt h§ lD
]WnÕ^ Dx 4\m lWVkªå_S hxWk [kDì hu Œ
4lÖSÂddkUdhUk eªlWD ŀlĶDxR hu lKg]t Ó^lĉ 4YWt 4lÖSÂd Dx ldĵYNa Y_ ÖYĶ ŁY gt
_EWt Dk ÿ^kg D_Sk hu Œ 4lÖSÂddkU ]n´^ ŁY gt 6g ÿij ]¤ŁlI _ESk hu lD]WnÕ^ ³^k
hu"žžÿx.ÊauDhx] Wt 6gt g°kdkU^kgĬkUDk UeªW ]kWk 8WDk DTW hu lD -žž4lÖSÂddkU
gĬkU ^k g°kdU Dk UeªW hu Œÿ]klRSSTkÖdmDk_D_Wt C_ g°k Dk ldIk_ D_Wt STk SDª
D_Wt Dt ÿ^kg Dx W ]kWWt Dk UeªW hu Œ
•‘4lÖSÂddkUDìYå_\kfk 
Pv.FRYlSI2þ FnĮ 4lÖSÂddkU Dx Yå_\klfS D_St hò> laESt h§-K[8ÆWmgdéeSkÊUm ]¤
ldl\ÆW ÿDk_ Dt 5ldÕDk_Ō >d2 lgĦk2SŌ Dt ÿIaW Dt Dk_R ]kWd KmdW Y_ du²klWDSk >d2
gk]klKDSk Dk ÿ\kd 4lVD […Wt aFklKgDt gÌ]nEÓ^lĉDì du^lĉDSk >d2 ÖdS2ýSk
8Ytl±S hxWt aFmSx8gDìÿlSlø^k ÖdłY >D ?gt dkU Dk ldDkghò5Kx lD du^lĉD
ÖdS2ýSk Dx gdkªlVD ]hßd UtSk hò5 du²klWDSk >d2 gk]klKDSk Dk SmĄ ld_xV D_Sk hu Œ ^hm
dkU UeªW >d2 Dak Dt ±tý ]¤ 4lÖSÂddkUDt Wk] gt ÿlgĦ hu Œžž4lÖSÂddkU Dx Yå_\klfS D_St
hò> dt laESt h§-4lÖSÂddkUŀlĶDx R hudÖSnS 8W Y_2Y_kFS SDª g2FSUkeªlWD ]SdkUŌ Dt
ldłĦ>Dldþxh hu Kx ldIk_Ō 4Tdk YUkTª-KFSDìSDªg2FS Ó^k´^k D_St h§ STk ]kWdm^
g°kDìg]Ö^kDì 8Yt±k D_St h§ Œ dh >D SDªg2FS UkeªlWD ]SdkU Dì 4Yt±k >D UkeªlWD
ŀlĶDxRDkÿSmD4 lVD hu Œžžmunotes.in

Page 66

66कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
º^k1 Yka gkýª Wt 4lÖSÂddkU Dx ]kWddkU ]kWk Œ 8WDk ]kWWk Tk lD ]WnÕ^ Öd^2 Dk lW]kªSk
hu Œ dh Kugk Öd^2 Dx [WkSk hu 8gDt 4lSå_ĉ dh DnJWhéhu Œ4lÖSÂddkUC_]kWddkU ž]¤
dt laESt h§-gmVm[kS^h hu lD ]WnÕ^ hu Œ dh 4YWt [k_t ]¤ KugkgxISk hudugk Whé hxSk Œ
[lÐD dugk hxSk huKugk dh g2DÐY D_Sk hu4YWt hxWt Dt [kU hm dh 4YWt [k_t ]¤ gxISk hu-
dugt hm 4YWt 4lÖSÂd Dì B_ […Wt Dt [kU hm dh 4YWt [k_t ]¤ g2DÐY D_Sk hu Œ ]WnÕ^ 6gDt
4lSå_ĉ DnJ \m Whm hu Kugk EnU Dx [WkSk hu lDdh Öd^2 Dk lW]kªR D_Sk hu Œ ^hm
4lÖSÂddkU Dk Yhak lgĦk2S hu Œžž
ÿ\k EtSkW Dt 4Wngk_4lÖSÂd Dk 4Tª hò5 gSS ÿDN hxSt _hWklW_2S_ 5ld\kªldShxSt
_hWk C_ 4Wn\olS Dt gkT 8\_St _hWk Œ 6g 4Tª ]¤ Dtda 5U]m hm 4lÖSÂddkW hxSk hu C_
Dtda5U]mDxhmg SS 4Wn\olS hxSm _hSm hu lD dh 4YWt 5Y gt [kh_ 5 _hk hu C_4YWm
Yå_lÖTlS^ŌDk4lSø ]R D_ _hk hu Œ4S: 6g ldIk_ Dt D¤þ ]¤ Ó^lĉ Öd^2 hu Œžžÿ\k EtSkW
4lÖSÂd Dk 4Tª gSS ÿDN hxWt Dt łY ]¤ ÖdmDk_Sm h§ STk Ó^lĉDìg°kDxhm
4lÖSÂddkW]kW Sm h§ Œ
Pv.Ô^k]gn2U_ l]® Dt 4Wngk_4lÖSÂddkU4VnWkSW KmdW Dt ldl\ÆW lWftVŌ gk]klKD
WulSD5lTªD_kKWmlSD C_ du²klWD 8YalÊV^Ō^k2lýDSk Dt [mI 5[ÅU Ó^lĉ-6Dk7
Dì 5Dna lIÆSk Dk du²klWD C_ g]mImW ldĴtfR hu Œ
6g ÿDk_ h] UtESt h§ lD 4lÖSÂddkU Dì Dx7 \m >D gdªg]kdteD Yå_\kfk Whé h§ Œ
4lÖSÂddkUDk 8ĥtÔ^ ]kWd Dx 4lÖSÂd Dt ÿijŌ gt Yå_lIS D_kD_ 8gt 4aFkd gt ]nĉD_kWk
hu Œ5K Dt g]^ ]¤ KW]kWg ]¤ 4aFkd Dì \kdWk Fh_t YuOSm Kk _hm hu Œ WkF_m\m„- \k„ ]¤
]WnÕ^ ]kWdm^ ÿDplS gt Uo_ \ND _hk hu Œ6g hkakS ]¤ ]WnÕ^Dk\ldÕ^lW_kek]^ hu Œ
4lÖSÂddkUm ldIk_Vk_k ]kWd KmdW Dx g]LWt Dt la> SDª ÿÖSnS D_Sm hu Œ6gVk_kDk
5_2\ ]WnÕ^ Dt ldde ^k lWłYk^ lÖTlS gt hxSk hu Œ ]kWd ]nlĉ ]¤ 4lÖSÂddkU Dì 4NoN ®Ħk
hu Œ
•’4lÖSÂddkU Dt ÿ]nE ldIk_D
4lÖSÂddkU Dk 5_2\ K]ªWm gt ]kWk KkSk h§ Œ 6g UeªW Dx ldDlgS D_Wt ]¤ gx_tW DìD¥FkUª
útl[^a ]keªaĀtPå_D WmÂet]klNªW htPtF_Dkaª KuÖYgª4Ð[t^_ Dk]o d º^k1 Yka gkýª Dk
Wk] ÿ]nE h§ Œ6WDk g2l±Į Yå_I^ 6g ÿDk_ hu-
Ɣ gx_tW DìD¥FkUª-
DìD¥FkUª Dx4lÖSÂddkU Dk ÿdSªD ]kWk KkSk hu ŒPtÆ]kDª ]¤ “]7–‘7. ]¤ 6WDk
KÆ]hò5 Œ 6ÆhŌWt 7ĵ_ Dì g°k Dx ]kWk hu atlDW ®Ħk Dx ]WnÕ^ Dì 52Så_D dÖSn
ÖdmDk_lD^k Œ 8ÆhŌWt lW_kek Dx \m ]hßd lU^k Œ6WDt UeªW ]¤ 5Â]lWķk \m ldī]kW
hu Œ ]WnÕ^ Dt 4DtatYW Dx g[gt Yhat 6ÆhŌWt hm 4Wn\d lD^k Œmunotes.in

Page 67

67७ - अवसितिियाद
Ɣ ĀtPå_D WmÂet-
WmÂet Wt 4YWt ÿlgĦ dk³^7ĵ_ Dì ]pÂ^n hx F^m hužDt Ĭk_k WdmW KmdW ]oÐ^Ō Dì 4Yt±k
Dì hu Œ 6Æh¤ 4SDªdkUm UkeªlWD \m Dhk F^k hu Œ8ÆhŌWt 4lS]kWdDìDÐYWkDì Kx
g]kK ]¤ YkeldD dpl°^Ō Dk U]W D_ ]kWdSk Dx YnWªÖTklYS D_t ^k ]WnÕ^ Dxg[a
[Wk> Œ WklK^x Wt 8WDx FaS 4Tª ]¤úhRlD^k ŒÓ^lĉ Dt Un:Eg2Sxf Dk lIýR]pÂ^n
DkÖdkFSg]kKdkU d hmFta Dì ]kÆ^SkB2 Dk ld_xV \m WmÂet Wt lD^k Œ
Ɣ ]klNªW htPtF_-
htPtF_ Öd^2 Dx 4lÖSÂddkUm Whé ]kWSt Œ 8ÆhŌWt ]WnÕ^ Dk hm ?lShklgD 4lÖSÂd]kWk Œ
g2ýkg]pÂ^n g2[2Vm IIkª d eoÆ^ Dx ]hÂd ÿUkW lD^k Œ ]pÂ^n Dx dh 4TªYoRª KmdWDì
Dn1Km ]kWSt h§ Œ 8ÆhŌWt Ó^lĉ Dt gkT 8gDì \kfkdKFSDx \m]hÂdlU^k Œ 8ÆhŌWt
4lÖSÂd Dk 4Tª g2\kdWk gt la^k Œ InWkd Dì ÖdS2ýSk C_ 6gÖdS2ýSk Dì YhIkWDx
4lÖSÂdDkgk _SÂd]kWk Œ htPtF_ DxKmdW ldīk Dk UkeªlWDžDhkKkSk hu Œ
Ɣ Dkaª KuÖYgª-
Dkaª KuÖYgª Dx 5VnlWD4lÖSÂddkU Dk ÿdSªD ]kWk F^k Œ gkThm8Æh¤SDª Dk
UkeªlWDž\m ]kWk KkSk hu Œ 8ÆhŌWt Ó^lĉ Dt 52Så_D 4lÖSÂd Dx hm ÖdS2ý łY ]¤
ÖdmDk_ lD^k hu Œ ]WnÕ^ Dx [ylĦD\ylSD d ?lShklgD [2VWŌ]¤ [1Vkhò5]kWkSTk
D]ª Dx ]hÂd lU^k Œ
Ɣ útlā^a ]keªa-
6WDk 7ĵ_ ]¤ ldĵkgTk Œ4lÖSÂdd5lV YÂ^ Dt [mI Ĭ2Ĭ UeªW Dk ]oa 5Vk_ _hk Œ
6ÆhŌWt 5ek Dx ]hÂd lU^k Œ InWySmlWRª^8°_Ukl^Âd d ]oÐ^k2DW Dx ]kWd 4lÖSÂd
Dt la> ]hÂdYoRª ]kWk Œ
Ɣ 4Ð[t^_ Dk]o-
Dk]o Wt ÖdS2ýSk\k7Ik_t d gyhkUª Dx ]hßd lU^k Œ8Æh¤ ldg2FlS Dk UkeªlWD ]kWk
F^k Œ 8ÆhŌWt ldg2FlS gt [IWt Dtla> ldþxhKł_m ]kWk hu Œ Dk]o Wt ]k³gªdkU Dk
g]TªW lD^k Œ dh ]kWdm^ ]oÐ^ŌWulSD ]oÐ^ŌD]ª ]¤ ldĵkg D_St Tt Œ 6lShkgDx
gplKS D_Wt Dì [kS \m dhÖdmDk_St h§ Œ 4aFkddSkWkekhmDk8ÆhŌ Wt ld_xV lD^k Œ
8Æh¤ gWz —“•]¤
Wx[ta Yn_ÖDk_
l]ak Œ ]kWdm^ Få_]k Dx dh ®tķ ]kWSt Tt Œ4lh2gk
ek2lS Dì [kS \m Dk]o Wt 8Ok7 hu Œ
Ɣ º^k1 Yka gkýª-
º^k1Yka gkýª Dk Wk] 4lÖSÂddklU^Ō ]¤ gdkªlVD ]hßdYoRª hu Œ gkýª Dk KÆ] Ytå_g ]¤
—Ž“7. ]¤ hò5 Tk Œ gkýª 4lÖSÂd Dxgk_ gt Yhat ]kWSt h§ Œ 8ÆhŌWt ÖdS2ýSkD]ª Dx munotes.in

Page 68

68कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
]h°kÿUkWDì Œ8WDk]kWWkTklDÓ^lĉdhmhuKugkdhÖd^2Dx[WkSkhuŒ]pÂ^nDx
g\mg2\kdWkB2Dk42S]kWkŒgkýª7ĵ_Dx4ÖdmDk_D_Sth§Œ8WDk]kWWkTklD
7ĵ_DthxWtWhxWtgtDx7ZDªWhéY„SkŒDk]oDìS_hgkýª\m]k³gªdkUDtg]TªD
TtŒ6gDtgkThm8ÆhŌWt]WxldĴtfRDx\m]hÂdlU^kŒ6gDt4lSå_ĉlW_kek
4DtatYWýkgUm4aFkd[kKk_dkUg2dtFItSWkd6FxDx8ÆhŌWtldĴtlfSlD^kŒ
gkýªWtWx[taYn_ÖDk_atWk4ÖdmDk_D_lU^kTkŒKWlhSDtg]TªD6gatEDWt
Wx[taYn_ÖDk_Dx[nKnª5dkUmg2ÖTkDkhmłY]kWkŒ
Ɣ UxÖSx>dÖDì-
UxÖSx>dÖDì]¤ÖdS2ýSk4DtakYWddu^lĉDSkUtEWtDxl]aSmhuŒdhg]kKdkUDt
g]TªDTtŒ8ÆhŌWtøk2lSDx4_kKDSkžDtg]kW]kWkŒ
Ɣ Āk2KDkÉDk-
6WDkgklhÂ^]hÂdYoRªhuŒÖdS2ýSkg2Gfª4aFkddÿt]DklIýR6WDtgklhÂ^]¤
hò5huŒ^t4aFkdDkld_xVD_Sth§Œ
6gDt4akdkFtÊ^na8Wk]kWxł8ÐZ[nÐN]tWExEt@ľtFk5lUDx\m4lÖSÂddkUm
lI2SDŌ]¤]hßdYoRªÖTkWhuŒ
•“4lÖSÂddkUDt]oaSÂd
]kWd_IWk
]kWd_IWkDt]oa]¤Dx7ÿ^xKWWhéŒdhÖd^2KxlWVkªå_SD_Skhu8gDt4akdk
l[WklDgmÿ^xKWDt8gDì6¸JkDt[Fu_Z¤DlU^kF^khuŒKxdhÖd^2lWlIJSD_Sk
hulgdk^8g8ĥtÔ^F2SÓ^Dtdh6gg2gk_]¤\NDWtDtla>lddehuŒdhlDgmghk_t
^kghk^SkDt[Fu_lW_2S_FlUªe]¤h§Œ
]kWdÿDplS
]kWdÿDplS>D4TªhmWeÊUhuŒ]kWdDìDx7ÿDplSWhéDtda6lShkghuŒ]kWd
ÿDplSDxÖdmDk_D_WtDk4TªhuUudmelĉ]¤ldĵkgŒ4TkªSz?gmY_]elĉDx
ÖdmDk_D_WkKx] WnÕ^Dt4lÖSÂdgtYodªYuUkhò7hu^k]yKoUTmŒ
‘]kWd5US¤
]kWdÿDplSDt[Wt[Wk>^kYodªlWlIJSlW^]WhéhxSt[lÐDDnJ5US¤h§Œ6W]¤gt
Dx7\mlDgmlUW[UagDSmhuŒ^hldIk_6WeÊUŌ gtÖYĶhxKkSkhulDDx77ĵ_
WhéDx7WÖa^kKklSWhé Dx75lU]YkYWhé Dx7Yå_dteWhéDx7lYSkWhé
Dx7]kSkWhéDx7le±DWhé Dx7ÿdpl°ŁLkW^kú2lTWhéŒ[IYWDkÿle± R munotes.in

Page 69

69७ - अवसितिियाद
Whé Œ]WnÕ^ ÖdS2ý hu Œ]WnÕ^ 4YWm g2\kdWkB2 STklKÌ]tUkå_^Ōgt lG_k hò56g
g2gk_ ]¤ VDta lU^k F^k hu Œ
’]kWdlÖTlS 
^h dh lÖTlS hu lKg]¤ ]WnÕ^ 4aFkd C_ >DkDìYW Dk KmdW Ó^SmS D_Wt Y_ldde
hu Œ htPtF_ Dk DTW hu]WnÕ^ 6g g2gk_ ]¤ 4DtakTDkhò5lW_ke C_ \^\mS hu Œ
]kWdDì^hlW Łĥteÿ^xKWhmW4aFkdSTk g2ýkg lÖTlS 6g UnlW^k Dx ldg2FlS^Ō
Dk _2F]2I [Wk UtSm hu Œ
“]kWdlW^lS 
4lÖSÂddkU Wt ^h ÿij lD^k hu Dì ]kWd Dì 6g ldf] Yå_lÖTlS Dt la> DyW lKÌ]tUk_
hu- 7ĵ_V]ª_kº^Ó^dÖTkg]kKgË^Skg2ÖDplSWulSDSk_kKWmlSld²kW^k
Öd^2 ]WnÕ^"4lÖSÂddkU Dt 4Wngk_ ]kWd 4YWm ldf] lÖTlS Dt la> Öd^2 8°_Uk^m
hu Œ ^kU _ht ]k³gªdkU Dt ShS ]WnÕ^ \ylSD- ?lShklgD lW^lSdkU Dk Fnak] hu Œlgµ]2P
Āk^P Dt 4Wngk_ d 4dItSW ^yW ÿdpl° Dk Ukg hu Œ ldl\ÆWV]Ŏ Dt 4Wn^k^m 6gt 7ĵ_
^k lDgm Uudm elĉ Ĭk_k Yå_IklaS ]kWSt h§ Œ
”]kWdInWkdSTkÖdS2ýSk
4lÖSÂddkU ]¤ ]WnÕ^ 4YWt D]ª STk lWRª^ Dt la> Öd^2 hm 8°_Uk^m hu Œ 6g D]ª STk
lWRª^ Dt la> 8gt InWkd D_Wk Y„Sk hu Œ InWkd Dt la>ÖdS2ýSk ]oa eSª hu Œ 7ĵ__kº^
^k Dx7 4Æ^ Ó^dÖTk ^k Ó^lĉ 8gDt la> InWkd Whé D_ gDSk Œ 6g ÖdS2ýSk Dt[xL
gt \^\mS hxD_ dh V]ª_kº^ ^k WulSDSk Dì e_R atSk hu Œ4TkªSz ÖdS2ýSk Dk [xL
ghW Whé D_ YkWt Dt Dk_RdhYak^WD _Sk hu Œ
•lI2Sk>d2g2ýkg
InWkd Dì ÖdS2ýSk Dì lÖTlS lI2Sk STk g2ýkg 8ÂYÆW D_Sm hu Œ ]oa K]ªW eÊU
?2µÖN

]¤ ]kWlgD Yå_SkY 4TkªSz lI2Sk C_ \^ 4TkªSz g2ýkg UxWŌ ekl]a hu Œ
–ÿk]klRDÓ^lĉSTkKmdW 
g¸IkÓ^lĉdhm hu Kx ÖdS2ýSk Dt [xL Dx ÖdmDk_ D_ atSk hu Œ Kx InWkd D_Wt ]¤
g2DxI Whé D_Sk ŒKx Ödt¸Jk gt lWRª^ atSk hu Œ Kx 6g lWRª^ Dt g2SkY Dt la> SÂY_ hu Œ
Kx4YWt ÿÂ^tD D]ª Dt la> 8°_Uk^m hu C_ 6gDì gKk \nFSWt Dt la> Su^k_ hu Œ ?gk
Ó^lĉÿk]klRDÓ^lĉ hu Œ4Æ^ axF LoOm 5ÖTk dkat hxSt h§ Œ
—]oÐ^Dkÿij
ÿÂ^tD Ó^lĉ lÖTlS^Ō Dt 4aF-4aF hxWt Dt [kdKoU 4aF-4aF InWkd D_Sk hu Œ 4S
h_Ó^lĉ Dk 4Tª-[xV Uog_t Ó^lĉ Dt 4Tª-[xV gt l\ÆW hxSk hu Œ6gla>Dx7Ó^kYD^k
gk]kÆ^ ]oÐ^ ^k 4Tª g2\dWhé Œ ^hÿij[k_-[k_ YoJk KkSk hu lD ³^k h] ghm InWkd munotes.in

Page 70

70कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
D_St h§ ^k h] 6gDt ^xµ^ hu ^k Whé Œ 4lÖSÂddkU Dk 8°_ hu lD ]kWd Dì ]kWdSk
InWkd Dì 4¸Jk7 ]¤ Whé [lÐD g¸Ik7 ]¤ hu Œ ]oÐ^ Dk ÿij InWkd Dt [kU YuUk hxSk hu Œ
³^ŌlDgk_4lÖS Âd Dt [kU hu Œ4lÖSÂd gk_ gt YodªdSê hu Œ
4lÖSÂddkU Dt 6W ]oa SÂdŌ gt ÖYĶ hu lD 4lÖSÂddkU Dt 4Wngk_ ?gt ]WnÕ^ Dk hm 4lÖSÂd hu
Kx InWkd D_Sk huÖdS2ýSk Dk ÿ^xF D_Sk hulI2Sk STk g2ýkg gt FnK_Sk hu Œ 4YWt g2DÐY
STk D]ª Dt la>8°_Ukl^Âd ÖdmDk_ D_Sk hu Œ C_ h_ ]oÐ^ InDkWt Dt la> Su^k_ hu Œ ^hm
8gDt 4lÖSÂd Dì eS¥ h§ Œetf g[ 4-]kWd hu 8WDkDx74lÖSÂdWhé 4lÖSÂd Dt [Fu_ Dx7
gk_Whé 4lÖSÂd gk_ gt YodªdSê hxSk hu Œ4S: Yodª lWlIJS ]oÐ^ ^k 5Ueª ^k Dx7 [kĺ elĉ
(7ĵ_glhS) ]WnÕ^ Dt 4lÖSÂd Dk lW]kªR Whé D_Sm Œ
^h dh ldg2FlS hu lKg]¤ ]WnÕ^ 4YWm ÖdS2ýSk C_ InWkd Ĭk_k ]WnÕ^ hxWt ^kWm 4lÖSÂd Dx
4Tª UtSk hu ŒKmdW Dì lÖTlS^k1 ]WnÕ^ Dx ?gm 4dÖTk ]¤ at 5Sm hu lD 8gt 4YWt 4Wn\dDì
gm]k>1 C_ lUek>1 lWVkªå_S D_Wm Y„Sm hu Œ8gt 4YWm g]ÖS ±]Sk STk elĉ ÿ^xF ]¤ akWk
Y„Sk hu Œ6g g2DN Dì lÖTlS Dt 4lWlIJSSk Dt Dk_R 8gt 4YWt 4lÖSÂd Dì Fh_k7 Dk [xV
hxSk hu Œ8gDk 4lÖSÂd 8gDk 4YWk g2DÐY hu Œ
•”4lÖSÂddkUC_gklhÂ^5axIWk 
4lÖSÂddkU ldenĦ gklhlÂ^Dÿdpl° ^k 5axIWk lgĦk2S Whé ŒatlDW 6gWt gklhÂ^ gpKW
STk g]kaxIWk YĦlS^Ō Dx 4Â^lVD ÿ\kldS lD^k hu Œº^k1 Yka gkýªlg]xWUml[85 C_
4Ð[t^_ Dk]o Wt 4lÖSÂddkU gt ÿ\kldS hxD_ D7 ®tķ DplS^k1 gklhÂ^ Dx Um h§ Œ 6WDt
4lSå_ĉ D7 4Æ^ atEDŌ Dx \m 6g Vk_k ]¤ gÌYpĉ lD^k F^k hu ŒlKW]¤ lZ^xPv_
UxÖSx>dÖDì C_ Āk2K DkÉZk Dk Wk] ldetf łY gt 8ÐatEWm^ h§ Œ4lÖSÂddkUm atED
4YWt-4YWt Sy_ Y_ lKW UkeªlWDŌ Dt lI2SW gt ÿ\kldS hò> hò> h§ 8W]¤ ]hÂdYoRª Wk] h§- gx_tW
DìD¥FkUªĀtPå_D WmÂetFtÊ^na 8Wk]kWxExEt @ľtFk]klNªW htPtF_Dkaª KuÖYgª_8ÐZ
[nÐN]tWFtlā^a ]keªa STkYkalSlae Œ
4lÖSÂddkUDkÿ \kd _2F]2I Y_ \m Fh_k Y„k hu Œ^hk1 SD lD _2F]2I Dk >DW^kÿ^xFdkUmłY
axDlÿ^ hx F^k hu ^h hu- ldg2FlSDk _2F]2I U lT^tN_ 5Z ?ÊgPª 6g _2F]2I Dx
89aKnaoa
Dk _2F]2I
C_
>ÁNm-lT^tN_
\m Dhk KkSk hu Œ
?ÊgPª gt ³^k SkÂY^ª hu"?ÊgPª Dk 4Tª hu-9aKaoa4TªhmW C_ lWŁĥtÔ^ Œ ^oKmW 5^xWtÖDx
Dt 4Wngk_ ?ÊgPª dh hu lKgDk Dx7 8ĥtÔ^ ^k ÿ^xKWWhé Œ ]WnÕ^ 4YWm Vkl]ªD5Å^klÂ]D
C_ 4Wn\dkSmS K„Ō gt DN F^k hu Œ dh Y_kÖS hx InDk hu Œ8gDt g]ÖS lø^kDakY 4Tª-
eoÆ^ C_ ldg2FlSYoRª hu Œ 6ghkÖ^kÖYUlÖTlSDxýkgUm -Dk]Um (ůtKtPm- Dv]tPm)Ĭk_k hm
ÿÖSnS lD^k Kk gDSk hu Œ ³^ŌlD ]WnÕ^ 4YWt Yå_dte ]¤ gk]2KÖ^ÖTklYSWhéD_gDSk Œ munotes.in

Page 71

71७ - अवसितिियाद
Y_k\ylSD 4Wn\d ]¤ 4WkÖTk Dt Dk_R dh 4YWt Dx 6g lW_TªD g2gk_ ]¤ 4KW[m ]hgog
D_Sk hu Œ8gDk 4Æ^ ÿklR^Ō gt g2dkU goý NoN KkSk hu ŒgtÌ^na [uDtN Dk WkND
dtlN2F Zv_
FxUx
6g g2dkU-hmWSk Dì lW_kek Dx [„m DneaSk gt ÿÖSnS D_Sk hu Œ 6WDt 4lSå_ĉ4Æ^
]hÂdYoRª ?ÊgPª WkNDDk_Ō ]¤ Kk2 KuWt STk hu_ÊP lY2N_ 8ÐatEWm^ h§ Œ
]klNªW >KlaW Dt DTWkWngk_ ?ÊgPª Dk _2F]2I Ó^lĉ Dx ]kWd lÖTlSKugm lD dh hu Dk
gk]Wk D_Wt Dt ^xµ^ [WkWt Dk ÿ^ÂW D_Sk hu ŒSklD ?gt Ă] Dx Uo_ lD^k Kk gDt Kx 8gDì
lW_kekDkDk_R [WSt h§ Œ ]WnÕ^ Dk ]hÂd 6gm ]¤ hu lD dh g]ÖS lW_TªD YhanB2 Dkgk]Wk
l[Wk \^ C_ Ă] Dt ÖdS2ýSkYodªD D_ gDt-8g Y_ h1g gDt Œ
Wd4lÖSÂddkUY_5Vkå_SgklhÂ^5axIWk gklhlÂ^D DplS^Ō Dk ]oÐ^k2DW 6g ŀlĶ gt
D_Sm hu lD dhKmdWDìDak Dx lDg hU SD ]WnÕ^ Dt la> 8Y^xFm [WkSm hu ŒC_KmdWDì
4Tªd°k Dx lDg hU SD ÖTklYS D_Sm hu Œ6gDt gkT hm ]WnÕ^ Dì gkTªD Sy_ Y_ lK2Uk _hWt
Dì Dk]Wk Dx SmĄ D_Sm hu Œ
••gk_k2e
4lÖSÂddkU ]oa łY gt UeªW Dì >D ldIk_YĦlS hu ŒatlDW 6gWt lĬSm^ ldĵ^nĦ Dt [kU
gklhÂ^ gpKW STk 5axIWk lgĦk2SŌ Dx \m ÿ\kldS lD^k hu Œ4lÖSÂddkU4lÖSÂd gt InWkd
Dt lgĦk2S SD Yhò1ISk hu C_ lZ_ InWkd gt ÖdS2ýSk Dt ldIk_ SD InWkd Dì ÖdS2ýSk Dt ÿ^xF
gt gk_ Dk lW]kªR hxSk hu Œ 4TkªSz gk_ gt Yodª 4lÖSÂd hu Œ]WnÕ^ InWkd STk ÖdS2ýSk Dì ÿlø^k
]¤ lI2Sk C_ \^ Dk 4Wn\d D_Sk hu ŒC_ 4YWt 8°_Ukl^Âd Dt Dk_R YkY 4Wn\olS gt úÖS
hxSk hu ŒatlDW dh ldg2FlS C_ 5Â][xV Dk 4Wn\d \m D_Sk hu Œ4aFkd>d2 >DkDìYW ]kWd
lW^lS hu ³^ŌlDdh6g g2gk_ ]¤ l[WklDgm ghk_t Dt Z¤D lU^k F^k hu Œgkýª Dt 4Wngk_dh6g
ldf] 4dÖTk gt gk]klKD glø^SkSTkÿlS[ĦSk gt lWKkS Yk gDSk hu ŒDk]o 6g glø^Sk
Dx ldþxh Dt łY ]¤ UtESt h§ ³^ŌlD ]WnÕ^ Dì ^h ÿlø^k gk]klKD glø^Sk gt ÿlSZlaS
hxSm hu Œ 6gla>dh4aFkd >DkDìYW STk 4KW[mYW Dk geĉ gk±kÂDk_ D_ gDSk huŒ
4lÖSÂddkU 6g ldIk_ Dx \m _tEk2lDS D_Sk hu lD ]WnÕ^ 4YWt ÖdS2ýSk Dx Jx„Wt Dt la>
ÖdS2ý Whé ^kWm dh ÖdS2ý _hWt STk ÖdS2ý D]ª D_Wt Dt la> 4l\eĮ hu Œ6gm Dk_RDnJ
5axID DhSt h§ lD 4lÖSÂddkU \m lW^lS ^k Yodª- lWlIJS SÂd gt YoRªS^k ]nĉ Whé hx gDk Œ
³^ŌlD6gld Ik_ ]¤ ^h SÃ^ lWlhS hu lD ÖdS2ýSk ]kWd Dk ]oa SÂd hu Kx 4lÖSÂd gt Yodª
]yKoU hu Œ
4lÖSÂddkU Wt lh2Um _IWkÂ]DgklhÂ^STk5axIWk Dx\m ÿ\kldS lD^k hu Œ DldSkDhkWm
STk8YÆ^kg ]¤ ]WnÕ^ Dì ldg2FS lÖTlS]hkWF_Ō Dì \m„ STk Ykå_dkå_D g2[2VŌ ]¤ ]WnÕ^ Dt
4DtatYW4KW[mYW STk g2ýkg Dk dRªW lD^k F^k hu Œ4²t^ Dk 8YÆ^kg
4YWt-4YWt
4KW[m
V]ªdm_ \k_SmDkDkÓ^WkND
42Vk^nF
STk]xhW _kDte Dk WkND
5Vt- 4Vo_t

4lÖSÂddkUm lI2SW gt ÿ\kldS Dht Kk gDSt h§ Œmunotes.in

Page 72

72कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
•–UmGō°_m ÿij
4lÖSÂddkU Dì 4dVk_Rk Dx ldÖSk_ gt g]Lk7>"
4lÖSÂddkU Dt ]oa SÂdŌ Dx ÖYĶ DìlK> Œ
‘lNÈYRmlalE> 
4lÖSÂddkUDkgklhÂ^ 5axIWkY_ÿ\kd lDg łY ]¤ Y„k"
º^k1 Yka gkýª Dt 4lÖSÂddkU Dì ldetfSk>1 ³^k h§"
‘ldg2FlS Dk _2F]2I 4lÖSÂddkU Dt UeªW gt lDg ÿDk_ ÿ\kldS hò5"
•— aGn°_m^ ÿij
gklhÂ^ ]¤ 4lÖSÂddkU Dt ÿ\kd Dk Dk_R huŒ 
8°_]kWdDì\^kdhldf]lÖTlS 
4lÖSÂddkUm UeªW Dì Ux ÿ]nE Vk_k>1 DyWgm hu"
8°_7ĵ_dkUm4lÖSÂddkUC_4Wmĵ_dkUm4lÖS ÂddkU
‘7ĵ_dkUm 4lÖSÂddkU Dt ÿdSªD DyW hu "
8°_gx_tW DìD¥FkUª
’º^v Yka gkýª Wt 4lÖSÂddkU Dx ³^k ]kWk hu
8°_]kWdSkdkU
“úul[^a ]keªa Wt 4lÖSSd d 5lVYkÂ^ Dt [mI lDgt ]hÂd lU^kŒ
8°_5ekDx
•Žg2U\ª YnÖSD¤
5VnlWD Yå_dte C_ 4lÖSÂddkU- PvledÿgkU lg2hdkRmÿDkeWlU Ðam Œ
W7DldSkC_4lÖSÂddkU -Pv _k]ldakg e]kª_kKD]aÿDkeWlUÐam Œ
ٟٟٟٟٟٟmunotes.in

Page 73

73८ - संरचनयाियाद
6Dk7 : ‘ 
–g2_IWkdkU
6Dk7 Dì ŁY_tEk
–Ž 8ĥtÔ^
– ÿÖSkdWk
– g2_IWkdkUDì4dVk_Rk
–‘ gklhlÂ^Dg2_IWk
–’ 6Dk7C_lW^] 
–“ gk_k2e
–” UmGō°_mÿij
–• aGn°_m^ÿij
–– g2U\ªYnÖSD¤
–Ž8ĥtÔ^
6g6Dk7Dt4Å^^WDt8Y_kÆS5Y-
Ɣg2_IWkdkUDì]oa4dVk_RkgtYå_lIShxgD¤FtŒ
Ɣg2_IWkdkUDì8ÂYl°Dtldf^]¤KkWYk>1FtŒ
ƔgklhÂ^ekľDtłY]¤g2_IWkdkUDt8Y^xFDìYĦlSKkWYk>1FtŒ
Ɣg2_IWkdkUC_Yk_ÌYå_DDkÓ^ekľgtSnaWkD_gD¤FtŒ
–ÿÖSkdWk
g]DkamWlh2UmgklhÂ^lIÆSWY_^o_xYDìldl\ÆW5VnlWDlIÆSWVk_k B2Dkÿ\kd_hkhuŒ
g2_IWkdkU6Æhé]¤gt>DhuŒg2_IWkdkUlh2UmgklhÂ^DtlIÆSW]¤4\mÿdteYkWtDtø]]¤
huŒ4\mYo_mS_hgtldDlgSWhéhò5huŒ?gt]¤h]¤^hKkWatWtDì5dÔ^DSkC_\m
4lVDhxKkSmhulDg2_IWkdkUhu³^k"C_gklhÂ^lI2SW]¤^hlDgS_hghk^D huC_
hxFk"munotes.in

Page 74

74कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
–g2_IWkdkUDì4dVk_Rk 
Āk2g ]¤ gkO Dt UeD ]¤ ZlUªWk2U U gÖ^o_Dì \klfDì 4dVk_Rk Dx 5Vk_ [WkD_ g2_IWkdkU
8\_k Œ ^h Dx7 gklhlÂ^D 52UxaW Whé 4lYSn >D
ÿldlV
hu Œ Āk2gmgm WpSÂdekľm^k
]kWdld²kWm ³avU atdm ľkg Wt gdªÿT] _ĉg2[2VDt ]kÅ^] gt g2_IWk Dx g]LWt Dk ÿ^kg
lD^k Πdt g2_IWk Dx
g2[2VŌ Dk g]n¸I^
]kWSt h§ Œ gÖ^o_ Dì g2DtS ÿRkam6gDk5Vk_ Tm Œ
gÖ^o_ Dì ]kÆ^Sk Tm lD g2DtSDg2DtlSS STk dkÖSd ]¤>D^kŀl¸JD g2[2VhxSk huKxŁl…
Y_ 5Vkå_S hu Œ g2_IWkdkU Dk g2Gfª
dkDz
d
dk¸^
STk
?lShklgD
d
>DDklaD
Dx atD_
\m [Wk _hSk hu Œ 6g ÿldlV ]¤ ?lShklgDÓ^k´^kDì[Kk^ >DDklaD ldĴtfR Y_ Kx_ lU^k
F^k Œ dkDz ^k a§F >D 4]oSª lW^] hudk¸^ ^k Yu_xa 8ggt lW^2lýS 4dÔ^ hxSk hulD2Sn a§F
Dì g2DÐYWk Yu_xa ]¤ hm ]oSª hxSm hu Œ 4S3 Yu_xa Dk ldĴtfR ]hÂdYoRª ]kWk F^k Œ
Å^kSÓ^hu lD g2_IWkdkU ldĴtfR Dì ?gm ÿldlV^k YĦlS hu lKgDxKmdld²kW 4Tªekľ
]kWdekľ5lU lDgm\m 4WnekgW Y_ akFolD^kKkgD Sk hu Œ gklhÂ^ Dt ±tý ]¤ g2_IWkdkU
Dx _xak1 [kTª Wt ÿIlaSlD^k Œ gklhlÂ^Dg]m±k ]¤ l]eta ZoDxSTk º^kD aDk1 Dk\m
8ÐatEWm^ ^xFUkW hu Œ g2_IWkdkUDk]oa \klfDì ]vPta hu Œ º^k1 YtKt Wt g2_IWkDìSmW
4Æ^xÆ^kl®SldetfSk>1 [Sk7 h§ Kx gklhlÂ^D DplS Y_ \m akFo hxSm h§ Œ dt h§ - YoRªSkgKmdSk
STkÖdlWķSk6g łY ]¤ UtE¤ Sx g2_IWk 4YWt 5Y ]¤ YoRª hxSm huÖdS2ý GNDŌ Dk g2úh ]ký
Whé dh Kmd2S C_ FlSema _hSm hu Œ 8gDt 4YWt 4WnekgW hxSt h§4TkªS 5Y S2ý ]¤ SÂdŌ
Dx Kx„ Sx gDSt h§ lD2Sn 8gDì 5Vk_\oS g2_IWk ]¤ Dx7 Yå_dSªW Whé D_ gDSt hu Œ
g2_IWkdkU DplS^Ō Dt >DDklaD 4Å^^W Y_ [a UtSk hu STk 8gm 5Vk_Y_8WDk
?lShklgD YnWlWª]kªR \m D_Sk hu Œ KvD aDk1 ]Wxdu²klWD lI2SW Dx g2_IWk ]¤ QkaWt Dì
8ÐatEWm^ Dxlee D_Sk hu Œ 8WDt 4Wngk_ \kfk Io2lD ItSWk ]¤ lWlhS hxSm huSTk
ItSW4dItSW STk 4ItSW ]¤ \m >D ^kŀl¸JD g2[2V hxSk hu Œ 6gmDxÅ^kW ]¤ _ED_ \kfk Dt

ldÆ^kgø]m
4ldÆ^kgø]mg2[2VŌ Dx g]Lk Kk gDSk hu Œ gk_tSÂdŌDk ]hÂd dÖSnS36gm
]¤ hu lD ^t g2_IWk ]¤ Dk^ª Dugt D_St h§ Œ
>D ]hÂdYoRª gdka 4³g_ 8Ok D_Sk hu lD ³^k l[Wk \kfk Dt ldIk_ g2\d h§"gÖ^o_ Dk
]kWWk hu lD ldIk_ l[Wk \kfk Dt Dx7 4lÖSÂd Whé _ESt Œ ^h\kfk hm hu Kx ldIk_Ō Dx 5Dk_
ÿUkW D_Sm hu STk 8Æh¤ 4l\Ó^lĉ^xµ^[WkSm hu Œ >D 4Æ^ ]hÂdYoRª [kS g2DtS DŌ Dt [k_t ]¤
^h lD S2ý ]¤ 8WDt [mI g[gt ]hÂdYoRª g2[2VKx 8WDk ]oÐ^ lWVkªå_S D_Sk hudh hu 42S_
Dk[xV Œ Kugt - l[Ðam
l[Ðam
l[Ðam hu ³^ŌlD dh Uog_k DnJ (Dn°k[D_m\t„ 5lU) Whé
hu Œ gÖ^o_ 6gt
WDk_kÂ]D ]oÐ^
DhSt h§lKg]¤ lDgm dÖSn Dk ]oÐ^ 4Tdk 4Tª 6gm Dk_R gt
hu ³^ŌlD dh 4Æ^ DnJ Whé hu Œ g2_IWkdkU g2DtSD C_ g2DtlSS Dx g]kW ]hÂd UtWt Dì [kS
D_Sk hu Œ ]k³gª\mDÃ^ C_ leÐY Dt Ĭ2ĬkÂ]D g2[2V Dì [kS D_Sk hu Œ KugkDÃ^ hu 8gm Dt
4WnłY 8gDt leÐY Dì lWl]ªlS \m 5dÔ^D hu Œmunotes.in

Page 75

75८ - संरचनयाियाद
g2_IWkdkU >D YkO D¤lþS ÿldlV hu Œ
_IWk-D]ª
YoRª hxWt Y_ atED Dì \ol]Dk g]kĮ hx KkSm
hu STk YkOD 8g]¤ 4Tª Dì ExK Öd^2 D_Sk hu Œ [kTª Wt Sx Dh lU^k lD
atEDDì ]pÂ^n hx
InDì hu³^ŌlD8gm ]¤ YkOD Dk KÆ] lWlhS hu Œ
6gm Dk_R g2_IWkdkU Dk Yo_k Å^kW YkO Y_
hu Œ YkO Dt gkT YkOD Dk \m ]hÂd[…k Œ g2_IWkdkU lDgm \m atEW Dx 4YWt 4Å^^W Dk
ldf^ [WkSk hu Œ g2_IWkdkU ]¤ lgĦk2SS3gklhlÂ^DSk Kugk Dx7 5úh Whéhu Œ dh h_ S_h Dt
atEW Dx 4YWt ldĴtfR Dk5Vk_ [WkSk hu Œ ]hkW gklhÂ^ C_ [kKkł gklhÂ^ Kugk ]kWD
g2_IWkdkU lWl]ªS Whé D_Sk 6gmDk_R g2_IWkdkU ]oÐ^ lWRª^ Whé UtSk Œ
g2_IWkdkU Dk 8ĩd [mgdéeSkÊUm Dt ÿk_2\ ]¤ hò5 Œ g2_IWkdkU Dt ]oa Ux 5lU 5Ik^ª h§ Œ
6W]¤ gt >D hu gÖ^o_ C_ Uog_t hu ³akP atdm ľkg Œg2_IWkdkU Dt lgĦk2S Dk ]hÂd 6W Ĭk_k
UxWŌ Ĭk_k lWl]ªS hò5 hu Œ gÖ^o_ \kfk ld²kW Dt 4Å^kYD Tt Œ8WDt KmdWDka ]¤ 8WDì Dx7
YnÖSDWhéJYm Œ [mgdé gUm Dt Uog_t UeD ]¤ 8WDì lDSk[JYm C_ >Dk>D dt >D W> lI2SW
Dt 4lVķkSk [Wt ^k ]kWla>F> Œ8Æhé gt g2_IWkdkUm \kfk ld²kW Dk 5_2\ ]kWk KkSk hu Œ
8ÆhŌWt \kfk Dt Ux \tU lD>- a§F(\klfD Ó^dÖTk)C_ Yu_xa\klfDÓ^dhk_ Œ \kfk>D
gk]klKD dÖSn huÖTk^m hu8gDt DnJ lW^] h§ Œ Uog_mS_Z\kfk gSS Yå_dSªWema hu Œ
Ó^dhk_ D_Wt dkak Ó^lĉ 8g\kfkDx[UaSk gnVk_Skg1dk_Sk _hSk hu Œ 6W UxWŌ SÂdŌ gt
l]aD_ hm \kfk [WSm hu Œ
Ɣ \klfD Ó^dÖTk (a§F):
\kfk >D Ó^dÖTk hu Œ 6gDt DnJ lW^] h§ Œ 6W lW^]Ō Dt Dk_RK[>DÓ^lĉ [xaSk hu
Sx Uog_k g]L atSk hu³^ŌlD^hÿSmD[ÅU gk]klKD Ó^dÖTk hu Œ dh Ó^lĉ gt Kn„m
hò7 hxSt hò> \m Ó^lĉ Dì 4YWm gm]k gt ]nĉ hxSm hu Œ ^h\klfDÓ^d ÖTk ]oÐ^Y_D
Ó^dÖTkDt łY ]¤ Dk] D_Sm hu Œ \kfk Dt enĦ łY ]¤ Dtda ]nÐ^hxSt h§ Œ Kx\klfD
ÿSmDŌ Dt \ylSD8YkUkW4Tdk C_a±RĬk_k lW^2lýS Whé lD> Kk gDSt Œ
6g [kS Dx gÖ^o_ Wt eS_2K Dt Eta Ĭk_k g]LkWt Dk ÿ^kg lD^k hu Œ eS_2K Dt Eta ]¤
ÿ^nĉ hxWt dkat ]xh_t >D ]oÐ^ Dt łY ]¤ YhIkWt KkSt h§ Œ ^h ]nÐ^ Eta ]¤ 8WDt ÿDk^ª
Dx lWlIJSD_Sk hu Œ È^kUk>DG_ IaSk hu C_ Uog_t ]xh_Ō Dx lS_Jt ]k_Sk hu Œ hkTm
gmVt D7 G_ Ia D_ gmVt hm Uog_t ]xh_Ō Dx ]k_ gDSk hu Œ Gx„k Qk7 G_ Ia D_ Uog_t
]xh_Ō Dx ]k_ D_ Ia gDSk hu Œ ^t ]xh_t 4YWt łY 5Dk_ ]¤ JxNt-[„t hx gDSt h§ Œ dt
4YWt 8YkUkW ]¤ ÈaklÖNDDkFKaD„mVkSn 5lUlDgm \m dÖSn Dt [Wt hò> hx gDSt
h§ Œ 5dÔ^DSk Dtda 6g [kS Dì hxSm hu lD h] >D ]xh_tÈ^kUt Dx Uog_t ]xh_Ō-
hkTmGx„k 5lU gt lDgm \m \tUD a±R Dt 5Vk_ Y_ 4aF D_ gD¤ ŒgÖ^o_ Dk DhWk
hu lD ^h ]xh_t 4YWt \ylSD 8YkUkWŌ ^k[kĻ _2F Dt 5Vk_ Y_ Eta ]¤ \kF Whé
atSt[lÐD8WDxKx
]oÐ^
l]ak hò5 hu6gDt 5Vk_ Y_ dt Eta ]¤ IaSt h§ Œ 6g ]oÐ^ munotes.in

Page 76

76कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
Ó^dÖTk gt eS_2K Dk Eta IaSk hu Œ ^hm Dk_R hu lD 4F_ Dx7 ]xh_k Ex KkSk hu Sx
h]lDgm\m4Æ^ 4aF-gm lUEk^m Y„Wtdkam dÖSn Dx 8gDk ]oÐ^ UtD_ Iak atSt
h§ Œ 4TkªSz eS_2K Dk Eta ]xh_Ō Dt \ylSD a±RŌ Dt 5Vk_ Y_ Whé Etak KkSk Œ [lÐD
8g ]oÐ^ Dt 5Vk_ Y_ Etak KkSk huKx ldl\ÆW ]xh_Ō Dt Eta Dt ldVkW Ĭk_k lU^khò5
hu Œ
gÖ^o_ Dt 4Wngk_ \kfk Dì ÿDplS Dx \m eS_2K Dt Eta DtgkŀÔ^ gt g]Lk Kk gDSk
hu Œ ³^ŌlDlDgm\m \kfkDìlDgmÅdlWD  E F 4Tdk 8gDt _2F Wmak Ymak 5lU
Wk] Dì gkTªDSk8gDt \ylSD 8YkUkWŌ ]¤ Whé hxSm Œdh Sx 8g ]nÐ^ ]¤ hxSm hulKgt
\kfk Dì 4YWm Ó^dÖTk ^k ldVkW 8gt ÿUkW D_Sk hu Œ ^hm a§F hu Œ
Ɣ\klfD Ó^dhk_(Yu_xa):
Ó^lĉ K[6g\kfkDkÓ^ dhk_ D_Sk hu Sx 8g]¤ 8gDì lWKSk 5 KkSm hu Œ 6ggt dh
\klfD Ó^dÖTk Dt lW^]Ō ]¤ Tx„k ht_-Zt_ D_ UtSk hu Œ gk]kÆ^ gt SÃ^ DTW ]¤ DldSk
D_PkaSk hu Œ 5YDk 5Wk ]nLt 4¸Jk aFk Œ ^h DhWt Dt la>ek^_‚kla[ DhSt h§-
8WDt UtEt gt Kx 5Sm hu ]n1h Y_ _yWD
dhg]LSt h§ lD [m]k_ Dk hka 4¸Jk hu Œ
^h Yu_xa hu ŒYu_xa Y_ Yå_lÖTlS^Ō Dk®xSkB2 Dì ]WxdplS Dkdĉk gt 8gDt å_ÔSŌ
Dk U[kd _hSk hu Œ6gm dkDz Ó^dhk_ gt \kfk ]¤ W>-W> Yå_dSªW C_ ldDkghxSt _hSt
h§ Œ
ƔY_ÖY_ldax][k^W_m 4YxlKN:
\kfk Dt g2U\ª ]¤ 4Tª ^k ]oÐ^- ÖdmDpS 4Tª Dx DhSt h§ Œ]oÐ^ Dk lWRª^ Y_ÖY_ ld_xVm
4TkªSz Y_ÖY_ ldax] g2U\Ŏ gt hxSk hu ŒDx7 hu ³^k hu"6gDk YSk 6ggt IaSk hu lDdh
³^k Whé hu"4g]kW ImKŌ ]¤
]oÐ^
gt SnaWk Dk Dk] hxSk hu-8Ukh_R Dt la> ŁY> gt
Fthó1 E_mUk Kk gDSkhulDSk[ E_mUm Kk gDSm hule±k E_mUm Kk gDSm h§ Œ ]oÐ^ Y_
[kS D_St g]^ 6g Y_ \m Å^kW UtWk Iklh> lD \kfk Dì Ó^dÖTk [UaSt hm 4Tª [Ua
KkSk hu Œ Khk1 g2²k 5Wm hxdhk1 g2²k hm 5WmIklh>4Æ^Tk 4Tª ldY_mS hx gDSk hu Œ
42útKm ]¤ >D dk³^ Dk 8Ukh_R UtSt hò> g2_IWkdkU Dt Ó^k´^kDk_Ō Wt 6gt ÖYĶ D_Wt Dk
ÿ^kglD^k hu- ȫȹȶȴȲɅɄȲɅɀȿɅȹȶȾȲɅ Dk dhm 4Tª Whé hu Kx ȫȹȶȾȲɅɄȲɅɀȿɅȹȶ
ȴȲɅDk hu Œlh2Um Dt >D dk³^ Dx UtE gDSt h§-gxhWDk Yný ]xhW hu
Dk dhm 4Tª Whé hu
Kx
]xhW Dk Yný gxhW hu
Dk hu Œ 6gla> Kx Khk1 hu8gt dhé _hWk Iklh> Œ\kfkDì
Ó^dÖTk^TklÖTlS dkU Dk g]TªW D_Sm hu Œmunotes.in

Page 77

77८ - संरचनयाियाद
gÖ^o_ Dk ]S hu lD gklhÂ^ \kfk gt [WSk hu\kd gt Whé [WSkgklhÂ^ DugtlWl]ªS hxSk hu ^k
Dugtÿ\kd PkaSk hu6gDxKkWWt Dt la> h]¤ ^h KkWWk Kł_m hu lD \kfkÖd^2 Dugt [WSm hu Œ
gÖ^o_ Dt 4Wngk_ \kfk >D g2DtS Ó^dÖTk hulKggt 4Tª g2\d hxSk hu Œ \kfkDk5Vk_Im KŌ
^k ÿlø^kB2 Dx Wk] UtWk hu Œ 8g
Wk]
gt dh
[kS
Kn„m hò7 hu6g]¤ Ux ImK¤ h§- >D hu

4dVk_Rk
C_ Uog_k
ÅdlWl[Ì[
Œ ÅdlWl[Ì[\ylS Dl[Ì[ Whé hu [lÐD ]Wxdu²klWD l[Ì[
hu Œ ³^ŌlD D7 [k_ 4YWt 5Y gt [xaWt Dt la> ÅdlW Dì Kł_S Whé Y„Sm Œ \klfDlIÆh
4dVk_Rk C_ ÅdlW l[Ì[ Dt ]ta gt [WSk hu Œ Kugt
Yt„
eÊU gt Yt„ Dk [xV hxSk hu Œ 4aF-
4aF\kfkB2 ]¤ Yt„ Dt la> 4aF-4aF eÊU hu Œ 
gÖ^o_ Dk ]S hu lD \kfk Dt l[Wk ldIk_Ō Dk 4lÖSÂd hm Whé hxSk\kfk gt YhatldIk_Whé
5Sk 6ggt ÿ]klRS hxSk hu lD \kfk h]k_t ldIk_Ō\kdŌlI2SW C_ ^TkTª Dx >D 5Dk_ UtSm
hulKggt 4Tª 8ÂYÆW hxSk hu Œ ]gaW5Y LoO [xaSt h§ Œdh lW\êD huP_YxD hu-?gm 4WtD
KlNa \kd g2_IWkB2 Dx Ó^dÖTk UtWt Dk Dk] \kfk Dk hu Œ
g2_IWkdkU Dk 4Tª \dW-lW]kªR Dt ]kÅ^] gt g]LWt Dk ÿ^kg D_St h§ Œ K[D\m]DkWDì
[kS hx h] 8g]¤ D]_Ō Dì \m[kSD_St h§ ŒD]_k C_ ]DkW ]¤ ZDª hu Œ ]DkW ]¤ >D ldetf
Dk] Dt la> ldetf D]_k hu-EkWk [WkWt D]_kWhkWt Dk D]_kYoKk Dk D]_k gxWt Dk[uOWt Dk
Y…Wt Dk]th]kWŌ Dk D]_kWyD_DkD]_k h_D]_k 5dÔ^DSk C_ Dk^ª Dt 4WnłY hxSk
hu Œ ^t 4aF-4aF D]_t 5Yg ]¤ Kn„thò> hxSt h§[_k]UkFua_m 6WD]_Ō Dx 5Yg ]¤ Kx„St
h§ Œ 6W]¤ h] >D gt Uog_t D]_t ]¤ 5 Kk gDSt h§D]_t gt [kh_ UtEWt Dt la> lE„lD^k1U_dkKt
C_ _xeWUkW hxSt h§K[ 6WDx [2U D_ UtSt h§D]_k [2U hx KkSk huExa UtSt h§ Sx [kh_m UnlW^k
gt Kn„ KkSt h§^h 42S:g2[2V D]_Ō Dx ]DkW [WkSk hu6gm S_h D7 ]DkW l]aD_ Fk1deh_
_kº^C_ Ute [W KkSt h§ Œ^h 42S:g2[2V hm g2_IWk hu Œ ^lU h] łYD Dì \kfk ]¤ [kS D_¤ Sx
]DkW Dì ^h g2_IWk hm g]kK Dì g2_IWk hu Œ 6gDk ]Sa[ ^h DS7 Whé hu lD g]kK >D
]DkW hxSk hu Œ g2_IWkdkUm DhSt h§ lD h_ >D dÖSn >D g2_IWk hxSm hu ŒC_^lUDx7
g2_IWk Whé hu Sx dh Dx7Dk]Whé5gDSm 6g S_h g2_IWk C_ D]ª >D Uog_t gt Kn„t hxSt
h§ ŒK[ ^h g2_IWk NoNSm h§ ^k [WSm Whé hul[E_Sm hu Sx Dk] [2U hx KkSk hu ŒFk„mŁDKkSm
huKmdWFlShmWhxKk Sk huDk]Dt la> FlS Kł_m hu 6g Dk_R [2U Dk 4g_g]kKY_Y„Sk
hu Œ h„SkaV_Wk ÿUeªW ^t g\m g2_IWk Dx Sx„Wtdkat 4WnÂYkUD SÂd h§g2_IWkdkU
^TklÖSTmdkU Dk g]TªW D_Sk hu Œ
6g S_h gt g2_IWk Dk 4Tª h§ ldl\ÆW 4d^dŌ ]¤ 5Ygm Ska]ta6gt atdm ľkg Wt l]TD C_
_ĉ g2[2VŌ Dì Ó^dÖTk Dk ldĴtfR D_St hò> ÖYĶ lD^k Œ4aF-4aFlhÖgt DnJ lWlIJS lW^]Ō
gt >D Uog_t gt Kn„t hò> _hSt h§ Œ8ggt >D W^k g2[2V [WSk huKugt \kfk Dt 4d^d Ó^kD_R Dt
lW^]Ō gt [1Vt _hSt h§ Œ 8gmS_hg]kK\m gngÌ[ÅU hxSk hu Œ 8Ukh_RDt la> g2FmS Dt >D
42e Dx la^k Kk gDSk hu Œ g2FmS Dt >D lhÖgt Dx laEk Kk gDSk hu ŒlY^kWxY_[kKk ^kKkmunotes.in

Page 78

78कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
gDSk hu Œå_DvPª lD^k Kk gDSk hu Œ _tlP^x ^k Uo_UeªW Y_ 8gt ÿgkå_S lD^k Kk gDSk hu 6g
S_hg2FmS Dt 8g lhÖgt Dk łYk2S_R hx gDSk hudh lalES ]¤ WxNgz ]¤91Fla^Ō Dtg2IkaW
]¤ÅdlW S_2FŌ ^k _tlP^x S_2FŌ ]¤ [Ua gDSk hu^h gShm^TkTª huY_2Sn 6W g[]¤ >D ImK
gk]kÆ^ hudh g2FmS hu ^hm g2_IWk hu Œ^h gShm ^TkTª Whé hu^h 4ÆSlWªlhS ^TkTª hu^lU
g2FmS Dt 8g 42e Dì g2_IWk ]¤ Dx7 Uxf hu Sx 8gtW Fk^kKkgDSkhu C_ W [Kk^k Kk
gDSk hu Œ
g2_IWkdkU Dt UxSÂdhò>-6Dk6^k1 C_ lW^] ŒYhat 6Dk6^Ō Dì Ó^dÖTk [WSm hulZ_ dt
4ÆSlWªlhS lW^] hxSt h§lKWgt ^h 6Dk6^k1 g2IklaS hxSm h§8Ukh_R Dtla>\kfk ]¤ 6Dk7
4±_ hxSt h§8Wgt eÊU [WSt h§KxlZ_ Ó^kD_R Dt łY ]¤ Kx eÊUŌ Dx ø] UtSt h§ Œ4aF-
4aF\kfkB2 Dì Ó^dÖTk 4aF-4aF hxSm hu ŒeÊU 4aF hxSt h§Y_2Sn g\m \kfkB2 Dì
g2_IWk >D hxSm hu ŒKxÓ^kD_lRD Ó^dÖTk Dx 4Tª UtSm hu8Ukh_R Dtla>h]4aF -4aF
g2²k gdªWk]lø^kldetfRld_k] lIÆhŌ Dx Y…St h§ Œ^lU8WDx l[Wk lDgm Ó^dÖTk Dt Y…t
Sx8WDk ^k Sx Dx7 4Tª Whé [WSk^k FaS [WSk hu ^k ±mR-gk 4Tª lWDaSk huY_2Sn K[
g2²klø^kldetfR 5lU 4YWt-4YWt g_ ÖTkW Y_ Iat KkSt h§ S[ Yo_k 4Tª Ó^ĉ hxSk hu4[
Dx7 Ikht Sx >D g2²k Dt ÖTkW Y_ Uog_m^k>DldetfR Dt ÖTkW Y_ Dx7 Uog_k ldetfR
6ÖSt]ka D_ gDSk hu ^hYu_xa hu Y_2Sn 6ggt \kfk Dì Ó^kD_lRD g2_IWk ]¤ Dx7 Yå_dSªW Whé
hxSk hu4TkªSz eÊU 6g Ó^kD_lRD Ó^dÖTk ]¤ 5St h§ S[ Dk] D_St h§ Œ
–‘gklhlÂ^D g2_IWk
6g4dVk_RkDt la> g2_IWkdkUm>D8Ukh_R UtSt h§ ŒKugt >D eÊU hu
lg2űtak
6ggt 5YDt
]W ]¤ >D 4Tª YuUk hxSk hu Œ 6gDì DTk h] KkWSt h§g2_IWkdkUm DhSt h§ lD lg2űtak Dì
DhkWm Dì ]oa g2_IWk dhm hu Kx
ÖWx-Óhk6N
Dì ^k 4Æ^ Yå_DTkB2 Dìhu Œ6g]¤ >D
_kKDn]k_mhxSm hu Œld]kSk 8gt S2F D_Sm hulZ_ _kKDn]k_ 5D_ 8gt [IkSk hu8ggt lddkh
D_Sk hu6g DhkWm ]¤ 6Dk7 Iå_ý hu C_ lW^] ^h hu lD ld]kSk E_k[ hxSm hu_kKDn]k_m
8gDì leDk_ hxSm hu Œ _kKDn]k_ C_ _kKDn]k_m Dk lddkh hxSk hu Œ 4[ 6g]¤ 5Y DnJ JxNm-
]xNm [kS¤ Kx„a¤ ^k GNk a¤DhkWm Dì ]oa g2_IWk dhm [Wm _hSm hu Œ
lh2Um ]¤ ]nlĉ[xV Wt
Dk]k^Wm>D YnWldªIk_
emfªD YnÖSD laEm Œ[„k hm ]kl]ªD-]ylaD
]k³gªdkUm ldĴtfR lD^k Œ 6g]¤ >D KFh 8ÆhŌWt Dk]k^Wm Dì g2_IWkdkUm Ó^k´^k D_ Pkam Œ
8ÆhŌWt laEk lD ]kWamlK> ]Wn Dk Wk] ]Wn Dn]k_ hu Œ lZ_6„k C_®ĦkDìK FhUx
5VnlWD Wk] dkamWkl^DkB2 Dk Wk]laE a¤ C_ DhkWm Dx 5Ft […k>1 Sx Yo_m Dk]k^WmDì
g2_IWk >D ]Å^dFê^ lel±S Ó^lĉ Dì ÿt] DhkWm [WKk>Fm Œ®Ħk dh Kx Öd^2 ]Wn Y_KkW
lJPDSm hu Œ6„k Dx ]Wn DyeaYodªD hlT^kSkhu>D 5VnlWDk huUog_m Y_ÌY_kWnFk]m Œ]Wn
UxWŌ gt ÿt]D_Sk hu ŒÿgÆW _hSk hu C_ 4ÆS ]¤ DĶ 8OkSk hu Œ³^ŌlD \k_Sm^ g2_IWk ]¤ >Dmunotes.in

Page 79

79८ - संरचनयाियाद
hm ľm gt ÿt] D_Wk Iklh> Œ 6gS_hg2_IWkdkUm K[ lDgm DhkWm ^klZÐ]Dì5axIWk
D_Skhu Sx dh 8gDì ]oa\oS g2_IWkB2 Dx Sake D_Sk hu ŒlhÆUmlZÐ]Dk^hFkWkKugt ÿt]
DhkWm ]¤ >D a„Dk hxSk hu Œ>Da„Dì hxSm hu ŒD\m UxWŌ h1gSt h§ ŒD\m UxWŌ _xSt h§ Œ^h
lh2Um [kKkł lZÐ]Ō Dì g2_IWkdkUm Ó^k´^k hx gDSm hu->Da„DkC_ aPDì ÿt] D_St h§ Œ
a„Dk C_ a„Dì Dt ]kSk-lYSk ]¤ gt >D g]TªW ]¤ hxSk hu Sx Uog_k ld_xV ]¤ ^klZ_UxWŌ
ld_xV D_St h§ Œ^hUxWŌ g]TªW D_ Ut Sx lZÐ] 5Ft Whé [… Yk>Fm lddkhhxKk>FkC_
DhkWmlZÐ]EÂ] Œ atlDW ?gk Whé hxSk Œ a„DkC_ a„Dì Dt ]kSk-lYSkK[_UÖSmUxWŌ
Dk lddkh lDgm C_ gt D_ UtSt h§ ŒdhYÂWm gt ÿt] Whé D_ YkSkdh YlS gt ÿt] WhéD_YkSm
lZ_a„DkC_a„ Dì ]yDk UtED_ \kF KkSt h§ ŒYD„t KkSt h§ ^k 5Â]hÂ^k D_ atSt h§ Œ^k
gnhkF_kS ]¤ a„Dk- a„Dì 4YWt YlS ^k YÂWm Dx g[ [Sk UtSt h§ S[ UxWŌ lZ_ 4YWt-4YWt
ÿtl]^Ō Dt Ykg Yhò1I KkSt h§ Œ^h g2_IWkB2 Dt \mS_ Dk ^TkTª hu 4[5Y Wk^D Dt łY ]¤
lKgDk Ith_k _E a¤FmS-g2FmS lDgm Dk [Kk a¤lZÐ] Dì g2_IWk dhm _htFm Œ6gS_hg\m
_IWkB2 Dt \mS_ g2_IWk hxSm huYuNWª hxSk hu8Æh¤ Qo1QkKk gDSk hu Œ
–’6Dk7C_lW^] 
4[ÿij ^h 8OSk hu lD 6Dk7 C_ lW^] Dx gkTªD Ó^dÖTk UtWt DkDk]DyWD_Skhu"
g2_IWkdklU^Ō Dt 4Wngk_ Ó^dÖTk ]kWd ]lÖSÕD D_Sk hu Œ]lÖSÕD Öd^2 >D g2_IWkÂ]D
Ó^dÖTk hu ŒKx6Dk7DxlW^]Ō Dt 4Wngk_ _ESk hu ŒlKgDkSkÂY^ª hu lD [kh_m UnlW^k ]¤ h]
Kx Ó^dÖTk UtESt h§ dh [kh_m UnlW^k ]¤ Whé hxSm[lÐDh]k_t \mS_ \m hxSm hu Œ6gDk 4Tª ^h
Whé hu lD [kh_m UnlW^k ]¤ Dx7 ^TkTª hu hm Whé Œ ?gk Whé hu Œ[kh_m UnlW^k ]¤ DnJ º^kUk hm
^TkTª hu Œ[kh_D7S_hDì 6Dk6^k1 hu Œ h] >D gkT 8Æh¤ UtESt h§Y_2Sn g]LWt Dt la> h]k_k
]kWg hm 8W]¤ Ó^dÖTk ÿUkW D_Sk hu Œ6g S_h g2_IWkdkUU_4ga]kWd KklSDkld²kW
hu Œ C_ dh 8W g[ g2_IWkB2 Dx 8ĤklNS D_Sk hu Kx ]WnÕ^ gxIg]L ^k ]hgog D_gDSk
hu Œ dh g2_IWk Ikht FlRS ]¤ hxKmd ld²kW ]¤ \kfk ld²kW ^k V]ª ]Wxld²kW ^k gklhÂ^ ]¤
Dhé\mhx Œ
6g ø] ]¤ g2_IWkdkUm ]kWSt h§ lD ^t g2_IWk>1 ekĵS hxSm h§ ŒÿÂ^tD g2ÖDplS ]¤ÿÂ^tD
DkaE2P ]¤ ]kWd ]lÖSÕD 8Æh¤ g2FlOS D_Sk hu Œ8Ukh_R Dt la> g\m ]kWd g]kK Dt Ykg
\kfk hxSm hulKgDt ]oa ]¤ g2_IWk hxSm hu Œ ^hk1 eÊU ^k 6Dk7 Ó^kD_R Dt lW^]Ō gt 4Tª
ÿUkWD_St h§ Œ6g S_h Dt DnJlW^]_ĉ g2[2VŌ ]¤ hxSt h§ ŒlKWgt ^h S^ hxSk hu lD Ó^lĉ
lDggt lddkh D_ gDSk hulDggt Whé Œ ^k DnJ lW^] [Wt hxSt h§ lKg]¤ ]WnÕ^ ImKŌ Dk
5UkW-ÿUkW D_Sk hu Œ 6W gk_t lW^]Ō ]¤ 4ÆSlWªlhS >DSk hxSm hu Œ [kĻ ^TkTª ]¤ TxPk-[hòS
ht_-Zt_ hx gDSk hu ŒSx 4ÆSS3 g2_IWk ³^k hu"Dx7 \m duIkå_D 4dVk_RkÂ]D Ó^dÖTk
g2_IWk hxSm hu ŒlKg]¤ lWÌWSmW ldetfSk>1 hxSm hu-munotes.in

Page 80

80कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
Ɣg2YoRªSk:
Ó^dÖTk g2YoRªSk ]¤ Dk^ª D_Sm hu ŒDx7>DlhÖgkDk ^ª Whé D_Sk ŒYoRªSk Dt l[Wk Dx7
\m goIWk glø^ Whé hxSm Œ
Ɣ łYkÆS_R:
Ó^dÖTkK„Whé Yå_dSªWema hxSm hu Œ g2YoRª g2_IWk ]¤ \m Dx7 W7 6Dk7 Kn„gDSm
hu ŒY_2Sn ?gk hxWt Dt la> 8gt Ó^dÖTk Dt lW^]Ō Dt 42SFªS 5Wk hxSk hu Œ[uaFk„m Dt
Ylh> Kx D\m aD„m Dt hò5 D_St Tt dh [kU ]¤ _[„ Dt [W F> Œhdk7KhkKSD Dt
Ylh> [UaSt _ht Œ
ƔÖdlW^2ýR:
5Y hm Ó^dÖTk ]¤ W> SÂd Kx„ Sx gDSt h§]oa\oSg2_IWk Whé [Ua gDSt Œ Ó^dÖTk
]¤ [Uakd Ó^dÖTk Dt lW^]Ō gt [kh_ Whé hxSk Œ5Y d2ekWnFS _kKk Dt ÖTkW Y_ InWk
hò5 ÿVkW]2ým ak gDSt h§Y_g°k_lhSg]kKDìY å_DÐYWk g2\d Whé ŒIuDDì
KFh>Nm>]Dk Pª hx gDSk hu Œ
6gDk gk_ SÂd ^h hu lD YkO Dì du^lĉDSk le±k g]kĮ hx KkSt C_ YuNWª Ó^dÖTkC_
g2_IWk Y_ WK_ lND KkSm hu Œ 6g ÿlø^k ]¤ atED Dk axY hx KkSk hu Œ8gt U_lDWk_ D_Dt
hm IIkª Dì KkSm hu Œg2_IWkdkUł]kWm-]kWdSkdkUm YlIJ]m Y_2Y_k Dì Vk_Rk Dt lEakZ hu lD
YkO Dk KWD atED hu ŒYkO Dk 5_2\ atED gt hxSk hu Œ g2_IWkdkUm SDª UtSt h§ lDlDgmYkO
Dk8U^^k_IWkWhéhxSm ŒatED Sx Yhat gt 8YaÊV g2_IWkB2 Dt >D ldetf ø] ]¤ DhkWm
QkaSk hu Œ^h Sx Yu_xa ]ký hu ŒlZ_ Uog_m [kS^h\mlD
h] \kfk [xaSt h§
Dt ÖTkW Y_

\kfk h] ]¤ [xaSm hu
Œh]\kfkDk lW]kªR Whé D_St [lÐD 8gt 42FmDk_ D_Dt >D g2_IWk
ÿUkW D_St h§ ŒSklD h] [xa gD¤ Œ 6gS_h ÿÂ^tD YkO ÿÂ^tD dk³^ Kx h] [xaSt h§^k
laESt h§dhg[Yhat gt laEk hò5 hu Œ6g S_h g2_IWkdkUm6lShkgDxWDk_ St h§ Œatdm
ľkg]kWSt h§ lD g2_IWk>1ekĵS hxSm hu ŒDkaldhmW hxSm hu Œ
^lU h] ]kWdSkdkUm ]vPa Dì [kS D_¤ lKggt 5K Dk \k_Sm^ YkOD \m gh]S hu Œdh
6g ÿDk_ hu-
h]gt [kh_ >D dkÖSldD UnlW^k hu lKgt h] SklDªD ]lÖSÕD gt g]L gDSt h§ Œ\kfk ]¤
gk]Ã^ª hu lDdh6gdkÖS ldD UnlW^k Dk D]xdte lIýR D_ gDSm hu Œ\kfk atED Dì
Ó^lĉFS dÖSn hxSm hu 4TkªSz Kx h] S^ D_St h§ 8gt dh Ó^ĉ D_Sm hu ŒKx h] DhSt h§ 8gDk
4Tª h]¤ YSk hxSk hu Œ\kfk ]¤ lKgt
]§
DhD_ YnDk_k KkSk hudh atED Dt
]§
gÂ^ C_ 4Tª
Dk D¤þhxSk hu ŒgÂ^ dh hu lKgt ]§Wt ?gk g]Lk hu Œ ]§ 4YWk dk³^ Öd^2 gplKS D_Sk hó1 Œ ]t_t
Ó^lĉFS 4Wn\d Dx Ó^ĉ D_Wt Dt la> dh lWKm 4l\Ó^lĉ hxSm hu Œ
munotes.in

Page 81

81८ - संरचनयाियाद
g2_IWkdkUm6g]vPaDxWhé]k WSt8WDt]SDkgk_6gÿ Dk_hu-
\kfkDìg2_IWk^TkTªDxlWl]ªSD_SmhuŒh]lgZªC_lgZª\kfkDt]kÅ^]gtgxIYkSt
h§Œ6gla>h]k_k gk_k[xV\kfkDìg2_IWkgtlWlIJSC_lW^l]ShxSkhuŒ\kfkh]]¤
[xaSmhu4TkªSz4TªDk8ģ]Ó^lĉFS4lÖSÂd^k 4Wn\dgtWhéhxSk4TªÓ^kD_RlIÆh
YuNWªKx\kfkDxlWlIJSD_ Sth§8Wgt5Skhu4TªÓ^dÖTkgt5SkhuKhk1Dx7Ó^lĉ8g
Ó^dÖTkDt\mS_Ó^ĉD_YkSkhu4TªDxD¤þ]¤Ó^lĉ4TkªSzatEDWhéhxSk[lÐDdh
g2_IWkDx8gDtD¤þ]¤_ESkhug2_IWkgt4TªYuUkhxSkhu
]§DhSkhó1
DkSkÂY^ª^hmhulD
]§\klfDÓ^dÖTkDx42FmDk_D_Skhó1^h\klfD8ÂYkUhuŒ
–“gk_k2e
6gS_hh]DhgDSth§lDg2_IWkdkUenĦgklhÂ^lgĦk2SWhéhuŒ^hÓ^kYDlgĦk2ShuŒ
Kx4Æ^4WnekgWŌDtgkT-gkTgklhÂ^Y_\makFohxgDSkhuŒ5axIDŌC_ldIk_DŌWt
gklhÂ^Dìg2_IWkdkUmÓ^k´^kDì huŒ6ggtgklhÂ^Dx\mW>Q2FgtY…WtDìŀlĶl]aSmhuŒ
g2_IWkdkUm]oa\oS]kÆ^SkB2Dkld_xVhò5Œ^hld_xV]k³gªdklU^Ō4lÖSÂddklU^Ō C_
4Æ^]kWdSkdkUmlI2SDŌ-ldIk_DŌC_5axIDŌWtlD^klZ_gWzgkODt[kUg2_IWkdkUm
lI2SWDk\mldDk ghò5C_6 gmg2_IWkdkUDt\mS_gt8°_-g2_IWkdkUYuUkhò5Œ_xak
[kTªl]etaZoDxC_KvDUtå_Uk6g8°_g2_IWkdkUDtÿ]nEYu_xDk_]kWtKkSth§Œ
–”UmGō°_mÿij
g2_IWkdkUDì4dVk_RkDxgxUkh_RÖYĶ DìlK>"
gklhlÂ^Dg2_IWkY_ÿDkePkla>Œ
‘lNÈYRmlalE>
\klfDÓ^dÖTk
a§F
Dt[k_t]¤gÖ^o_DtldIk_³^khu"

Y_ÖY_ldax]
Dìg2DÐYWkÖYĶDìlK> Œ
‘
6Dk7C_lW^ ]
³^khu"
–•aGn°_m^ÿij
g2_IWkdkUDì4dVk_RkDhk1gt8ĩldShò7"
8°_-Āk2g
KvDaDvWtlDglI2SWDxg2_IWk]¤…kaWtDìDxleeDìhu"
8°_-]Wxdu²klWDlI2SW
munotes.in

Page 82

82कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
‘g2_IWkdkU Dt Ux ]oa 5Ik^ª ]kWt KkSt hu"
8°_- gÖ^o_ C_ ³akP atdm ľkg 
’gÖ^o_ Wt g2_IWkdkU Dx lDg Eta Ĭk_k g]Lk^k hu"
8°_- eS_2K
“g2_IWk dkUm^Ō Dt 4Wngk_ 6Dk7 C_ lW^] Dx gkTªD Ó^dÖTk UtWt Dk Dk] DyW D_Sk
hu"
8°_- ]kWd]lÖSÕD 
––g2U\ªYnÖSD
g]DkamWgklhÂ^lIÆSW g2_IWkdkU-ÿx_k][±KkN
7YkOekak>Wgm75_Nm W7lUÐam Œ
ٟٟٟٟٟٟ

munotes.in

Page 83

83९ - उत्तर-आध ुवनकियाियाद
6Dk7 : ‘ 
—8°_-5VnlWDSkdkU
6Dk7 Dì ŁY_tEk
—Ž 8ĥtÔ^
— ÿÖSkdWk
— 8°_-5VnlWDSkdkU Dì 4dVk_Rk
—‘ 8°_-5VnlWDSkdkU Dt ]oaSÂd
—’ 5VnlWDSkdkU [Wk] 8°_-5VnlWDSk
—“ gklhÂ^ ]¤ 8°_-5VnlWDSkdkU
—” gk_k2e
—• UmGō°_mÿij
—– aGn°_mÿij
—— g2U\ª YnÖSD¤
—Ž8ĥtÔ^
Ɣ6g 6Dk7 Dt 4Å^^W Dt [kU 5Y 8°_-5VnlWDSkdkU Dt ]oa 4dVk_Rk gt Yå_lIS hx
gD¤Ft Œ
Ɣ8°_-5VnlWDSkdkU Dì 8ÂYl° Dt ldf^ ]¤ KkW Yk>1Ft Œ
Ɣ5VnlWDdkU C_ 8°_-5VnlWDSkdkU Dt 42S_ Dx g]L gD¤Ft Œ
ƔgklhÂ^ ]¤8°_-5VnlWDSkdkU Dt 8Y^xF Dì YĦlS KkW Yk>1Ft Œ
—ÿÖSkdWk
8°_ 5VnlWDSk Dx Yå_\klfS D_Wk 4Â^2S DlOW hu Œ dkÖSd ]¤ ^h Dx7 lgĦk2S Whé [lÐD
>D ldetf ÿDk_ Dì g2dtUWemaSkdÖSnB2 Dx UtEWt Dk dh …2F hu lKgWt gklhÂ^ Dak
ÖTkYÂ^Vkl]ªDatEW Dìeula^ŌC_ ^hk1 SD lD WulSD C_gk]klKDÓ^dhk_ŌC_
ÿkTl]DSkB2 Dx ÿ\kldS lD^k hu Œ 6g4ÖYĶlÖTlSDxÖY Ķ D_Wt Dt la> ^h KkWWk
ghk^D hx gDSk hu lD g]DkamW atEW ]¤ 8°_-5VnlWDSkdkU D]-gt-D]Ik_4TŎ ]¤
ÿ^nĉ lD^k KkSk hu:munotes.in

Page 84

84कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
4 gk]klKDlÖTlS4TkªSzDx7g]kKdkÖSd]¤DugkhuC_DugtIaSkhuŒ
[ DakDì>DeuamDtłY]¤KugklDh]8°_5VnlWD\dW^kY¤lN2FDì[kSD_Sth§Œ
D >DYUlKgt5VnlWDDkaDtg]kKgtdSª]kWg]kKDtl\ÆWY±ŌDkg2DtSD_WtDt
la>QmatQ2Fgtÿ^xFlD^kKkSkhuŒ
P g]kKDt6gW>I_RC_6gDìImKŌDxg2FlOSD_WtDìeuamDìÓ^k´^kD_Wt^k
g]LWtDkÿ^kgD_WtdkatlgĦk2SŌC_ldIk_ŌDtłY]¤Œ
DnJaxF8°_5VnlWDSkeÊUDx5KDìgk]klKDlÖTlSDxÖYĶD_WtDtla>
ÿ^xFD_Sth§ŒC_8°_5VnlWDSkdkUeÊUDkÿ^xFOtOdSª]kWlI2SWC_UeªWDt
la>D_Sth§ŒUog_taxF6WUxWŌ4TŎ]¤8°_5VnlWDSkdkUDkÿ^xFD_Sth§Œ
—8°_-5VnlWDSkdkU Dì 4dVk_Rk
[mgdéeSkÊUmDt8°_kVª]¤g]kKg2ÖDplS4TªÓ^dÖTk_kKWmlSDakg2FmSdkÖSnekľ
gklhÂ^C_lI2SW]¤KxYå_dSªW5>h§8°_-5VnlWDSkdkU8WDxYå_al±SD_Wtdkak
>DÓ^kYDatlDWlddkUkÖYUYkå_\klfDeÊUhuŒ
8°_-5VnlWDSkdkU
eÊUD7l\ÆW4TŎ
]¤6ÖSt]kahxSkIak5_hkhuŒ^hdSª]kWg]^DìldIk_Vk_k hu]oPhuŒ>D?lShklgD^nF
hugk2ÖDplSDDakdÖSnhugk]klKD4Wna±Rhu^hguÅUk2lSDg2dkUYkå_\klfDYå_IIkª
^kdSª]kWdpSk2ShuŒ³^k^h>DWDk_kÂ]D_du^khuKx5VnlWDSkdkUDtldŁĦ8\_D_
gk]Wt5^khuC_8gDìg]ÖSg2YUk-lI2SWUeªWldIk_Vk_kÓ^dÖTkgklhÂ^gË^Sk
C_]oÐ^ŌDxInWySmUt_hkhu"
8°_5VnlWDSkdkUgkODtUeDDt8WÆ]nlĉ52UxaWŌgtlWDakhulKÆhŌWtÓ^lĉSTk
Ó^dÖTk4ÐYg]ohSTkdphUg]kKldIk_ŌSTkldg2FlS^Ō]oÐ^ŌSTkldlV-ldVk
ldIk_Vk_kB2WmlS^Ō_kKWmlS_kÕům^Sk5lUÿijY_lIÆhaFklU>ŒWk_m]nlĉ4ĵtS_xf
ek2lS]kIª^ndkldþxh^yWøk2lSC_WKkWtlDSWtJxNt-]xNt52UxaWŌWtld\tUŌC_
D¤þm^SkDtIøÓ^oDxSx„D_g]kKSTkg2ÖDplSDxldl\ÆWld\klKSg2_IWkB2C_
6Dk6^Ō]¤[UalU^kŒgWz—”–>D?gkdfªTkKx8°_5VnlWDSkDìY_då_e]¤[hòShm
]hÂdYoRªTkŒ6gmdfªĀk2g]¤Jkýldþxhhò5C_dFªg2GfªDt[Kk^^ndkdFªÓ^dÖTkDt
ldŁĦg2GfªDk4lú]UÖSk[WF^kŒ6gmdfª_xak2[kTªDìYnÖSD
UPtT@ZU@T_

ÿDkleShò7Œ6gmdfªĀ¤DD]ōPWtdSª]kW^nFDx
42SDt>hgkgDk^nF
DhkŒ6gmdfª?gm
SDWmDìøk2lShò7lKgWtKWg2Ik_Dt4ŀÔ^D¤þm^Ó^dÖTkDxldD¤lþSD_lU^kŒ6ggt>D
dfªYodªKvDUtå_UkWtldE2PWdkUDklg Ħk2SÿÖSnSlD^kŒ6gÿDk_]nlĉ52UxaWŌYxN¥[a
dmlP^xå_DvPª_Èat^_Du]_kD2È^oN_Nt³WxavKmgoIWkldÖZxNSTkldE2PWdkU5lUWt
l]aD_KxW^kYå_ŀÔ^ lWl]ªSlD^k8gt8°_-5VnlWDSkdkUDìg2²kUmF7huDhkKkSkhumunotes.in

Page 85

85९ - उत्तर-आध ुवनकियाियाद
lD8°_-5VnlWDSkdkUDìÿdpl°gWz––ŽgthmlIýDak]¤ÿUleªShxSmIam5_hmhu
gWz—’ŽgtdkÖSnDak]¤6gDkÿ\kd[…WkenłhxF^kŒ5WªÐPNk^W[mDt4Wngk_gWz
—“]¤_xPÐZYv]WldK8°_5VnlWDSkdkUDk8ÐatE^o_xYm^eoÆ^dkUDì_tlPDa
øk2lSDt]hkWYSW
Dtÿg2F]¤D_InDtTtŒ6hk[hgW8°_-5VnlWDSkDtÿDNhxWtDk
g]^—ŽDt5gYkg[SkSth§Œ
8°_5VnlWDSkdkUlKgtK]ªWm]¤lWÂethg¥aC_htPtF_gtenłhò5[Sk^kKkSkhuĀk2g
]¤Kk1la^xSk_l]etaZoDx_xak2[kTªKk2[xþmakC_KvDUtå_UkgthxSthò>YkaU]kWDt
gkTgZ_D_Skhò54]tå_DkDtldĵldīka^Ō]¤ÿdteD_F^kŒC_lZ_4]tå_DìlI2SDŌ
DìÓ^k´^kB2Dthdkatgt\k_S]¤\m6gDì4WnFo1KgnWk7UtWtaFmŒlh2UmgklhÂ^]¤4ÖgmDt
UeD]¤6gDìIIkªhxWmenłhxF7C_^hIIkªgUmDt42lS]UeD]¤gklhlÂ^Dld]eªDk
D¤þ[WF7ŒWÊ[tDtUeDSDYhò1ISt-Yhò1ISt8°_5VnlWDSkDkÿ\kd±tý6SWkldÖSpShx
F^klD^hDak gklhÂ^g2ÖDplS_kKWmlSSTkg]kKekľDtld]eªDtD¤þ]¤5F^kŒ
8°_-5VnlWDSkDtÿ\kd±týDk4Wn]kW6ggt\maFk^kKkgDSkhulDlZÐ]gtatD_
ZueWSDldIk_gtatD_ld²kYWSDDÐI_gtatD_Dvl]³gSD6lShkgUeªWDak
gklhÂ^]mlP^kg[8°_ -5VnlWDSkdkUgtÿ\kldShò>h§Œ
8°_-5VnlWDSkdkU[hòaSkdkU4Tdk[hò-g2ÖDplSdkUY_5Vkå_Shu8°_-5VnlWDSkdkU
D¤lþ^SkDì4Yt±kÖTkWm^SkY_[aUtSkhu8°_-5VnlWDSkdkU>DìDpSDt[Kk^ldl\ÆWSk
^k4Æ^TkDt]oaÿijDx]kWSkhuYå_Rk]ÖdŁYld_xVmld Ik_hkle>Y_lÖTSaxF Yå_lV
Y_lÖTSKklS^k14ĵtSUlaSKWKklS^k1Wk_mdFªg]a§lFDľm-YnŁfh_ÿDk_Dt
ldYTFk]maxFlKWDìYhIk W^k5dkKWhéTmC_lKÆh¤g°kDì\kFm Uk_mg]kK]¤
glø^SkSTkgk2ÖDplSDg2dkUDtUk^_tgt[kh__Ek^kg]LkF^kTk4[dIªÖdDtg2GfªDt
W>g]oh[WD_8\_WtaFtŒ6W]nĥŌDxatD_\k_SDì_kKWmlSg2ÖDplSSTkgklhÂ^]¤Kx
hx_hkhudh8°_-5VnlWDSkDì4dVk_RkDt4WnDoaÿSmShxSkhuŒg2±tY]¤DhkKkgDSk
hulD8°_-5VnlWDSkdkUWt6lShkgDxøl]DDt[Kk^4dŁĦ _ulEDDt[Kk^dSnªa
g2^nĉDt[Kk^ld\klKS>DDt[Kk^4WtDD¤lþSDt[Kk^ldD¤lþSGxlfSD_lU^k Œ
—‘8°_-5VnlWDSkdkU Dt ]oaSÂd
8°_-5VnlWDSkdkUDìldIk_ÿRkamlKWY_5Vkå_Shudh8°_5VnlWDSkDt]oaSÂd
6gÿDk_hu-
ldD¤þm^Sk:
 8°_5VnlWDSkdkUD¤þgtYå_lVDìB_^kýkD_SkhuŒg]kKDtldl\ÆWg]ohKx
hkle>Y_h§^klKÆh¤hkle>Y_VDtalU^kF^khudt4[]hÂdYoRªhxF>h§Œmunotes.in

Page 86

86कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
ÖTkWm^Sk
 ldD¤þm^Sk Dk ÿij ÖTkWm^Sk gt gÌYpĉ hu Œ8°_-5VnlWDSkdkU duIkå_DSk STk
_kÕům^Sk Dt [Kk^ ±tým^Sk STk ÖTkWm^SkY_4lV D [a UtSk hu Œ
‘ÿ\nÂd Dk g2Gfª
 6gm ]hÂd DtDk_Rldl\ÆW g]ohŌ ]¤ ÿ\nÂd Dt la> g2Gfª enł hx F^k hu Œ
’ldD¤lþS D¤þ
 ÿ\nÂd Dt 6g g2Gfª Dk Yå_Rk] ^h hò5 hu lD Yn_kWt >DìDpS D¤þŌ Dt [Kk^ W>- W>
g]mD_R dKoU ]¤ 5 _ht h§^t g]mD_R \m lW_2S_ [UaSt _hSt h§ Œ
“ldl\ÆWSk
 ldl\ÆWSk STk ldD¤þm^SkDklø^kÂ]D g2[2V hu Œ^t UxWŌ >D Uog_t Y_ 5l®S h§ STk
>D Uog_t Dx gnŀ… D_Sm h§ Œ 8°_-5VnlWDSkdkU 6g [kS Y_ [a UtSk hu lD axFŌ Dk
>D g]oh ÿk^3 Uog_t g]ohŌ gt 4YWm ]oa g2_IWk Dt Dk_Rl\ÆWSTk4aFhxSk hu Œ
”h] C_ dt
 6ggt h] C_ 4Æ^ ]¤ \tU lD^k Kk gDSk hu Œh] C_ 4Æ^ Dk g2Gfª 4lWdk^ª hu Œ
•4lÖ]SkÖdÂdYhIkW
 ^h g2Gfª ÖdÂd STk YhIkW Dì g]Ö^kB2 Dx KÆ] UtSk hu Œl\ÆWSk4lÖ]SkSTk
4Æ^Tk6gSÃ^ Dì B_ g2DtS D_St h§ lD dt axF lKWDt lhS STk ldIk_ >D Uog_t gt
ND_kSt h§ dt ^h ]hgog D_St h§ lD Dx7 ?gk gdª]kÆ^ Ó^kYD ]nĥk Whé lKgDt la> g[
>D]ShŌ6gm gt Ödk^°Sk Dk ÿij \m Kn„k hu Œ
–^nFa ldY_mSSk
 8°_-5VnlWDSk Dk ^h ]oa SÂd g]Lk KkWk Iklh> Œ^nFaldY_mSSk DkSkÂY^ª ^h hu
lD Ux ldY_mS g]oh >D Uog_t gt 6g ÿDk_ Kn„t hxSt h§ lD 6Æh¤ l[ÐDna 4aF D_ UtWk
g2\d Whé Œ atlDW 6g Kn„kd ]¤ >D g]oh Dk Uog_t g]oh Y_ dIªÖd ÖTklYS hxSk huKugk
lDľm-YnŁf6g]¤ ľm Y_ YnŁf Dk dIªÖd hu4S3 6g4g]kWSk Dx g]kĮ D_Wk
5dÔ^D hu Œ
—DSkª Dk 42S
 8°_-5VnlWDSkdkU DSkª Dt D¤þm^ ÖTkW ^k ]hÂd Dx ÖdmDk_ WhéD_Sk4TkªSz 4[
]kWd ^k ]kWd g2dtUWk Dk Dx7 4Tª Whé _h F^k Œl]eta ZoDx Dt eÊUŌ ]¤gkF_ Dt
lDWk_t _tS Y_ [Wk> F> Ith_t Dì \k1lS ]WnÕ^DklWekWl]NKk>Fk Œ
ŽlIÆhdkU
 8°_-5VnlWDSkdkU ^TkTª Dì W7 Yå_\kfk ÿÖSnS D_Sk hu Œ6gDìŀlĶ ]¤ Dx7
dkÖSldD g2gk_ Whé Œ^TkTª >D gk]klKD 4dVk_Rk hu>D ÿlSl[2[ hu>DldĂ] hu
lKgDìgÂ^SkDxÿ]klRS WhélD^kKkgDSk ³^ŌlDg2gk_>D?gk_2F]2I hu lKg]¤ munotes.in

Page 87

87९ - उत्तर-आध ुवनकियाियाद
ÿÂ^tD dÖSn >d2ldIk_6]tºP]uWtºPSTk ]uWmÈ^oatNtP huh] dkÖSldDSk Dx Dplý]Sk
4TkªSzlIÆhŌ STk ÿlSl[2[Ō Ĭk_k hm KkWSt h§]keªa ÊakdÖDì Dt eÊUŌ ]¤h]5DplS^Ō
Dì UnlW^k ]¤ KmWt Dt la> ldde h§h]^h \oa F> h§ lDD\mDx7dkÖSldD5Dke\m
TkdkÖSldD5hk_Tk D\m Dx7 dkÖSldD dÖSn Tm Œ
axDlÿ^ g2ÖDplS:
 8°_-5VnlWDSkdkU axDlÿ^ g2ÖDplS Dk g]TªW D_Sk hu Œ^h4l\KkÂ^DakDx
gk]kÆ^Dak gt ®tķÖdmDk_Whé D_Sk Œ U_4ga8°_ -5VnlWDSkdkU hk7 5Nª C_
ax 5Nª ]¤ Dx7 \tU Whé D_Sk Œ
42S_ldf^m^ lI2SW:
 8°_-5VnlWDSkdkU ²kW-ld²kW C_ Dak Dì gm]k _tEkB2 Dx ÖdmDk_ Whé D_Sk ŒUx
^k4lVDekľl]aD_W> -W>ekľŌDxKÆ] Ut _ht h§lZÐ]ZxNxúkZìZueWDTk
gklhÂ^D2È^oN_úklZ³glIýDakgoIWkg2FmS_2F]2I\kfkdte\ofkld²kYW
6at³ůvlWD g2ÿtfR 4TkªSz ÿÂ^tD DakÂ]D >d2 gŏU^kªÂ]D 4l\Ó^2KWkKmdWDk
ÿÂ^tD ±tý C_ g]kK Dì h_ >D dÖSnh_>DldIk_Vk_k>D-Uog_t ]¤ Gna-l]a _hm hu
YīFīkÂ]Dhx _hk hu C_FīDkÓ^kÂ]D DTkgklhÂ^Dx6 lShkg atEWC_
6lShkgDxlZ³eW Dk hm >D Zk]ª Dhk Kk _hk hu Œ
‘42SdkU:
 8°_-5VnlWDSkdkU Dx 42SdkU Dì g2²k \m Um F7 hu Œ ³^ŌlD 6g]¤ ÿÂ^tDldIk_dÖSn
STkDak4l\Ó^lĉ Dt 42S Dì GxfRkD_UmF7 hu Œ 6g]¤ 7ĵ_DklWVW ]WnÕ^ Dì
]pÂ^n6lShkg Dk 42SldIk_Vk_k Dk 42S5VnlWDSk Dk 42SDakC_gklhÂ^STk
atED Dk 42S ekl]a hu Œ
’YoRªSkdkU Dk ld_xV:
 8°_-5VnlWDSkdkU lDgm ÿDk_ Dt YoRªSkdkU ]¤ ldĵkg Whé _ESk6gDt 4Wngk_ DnJ
\mekĵSg2YoRª42lS] STk lÖT_ C_ ÖTk^m Whég[ DnJ 4lWlIJS C_ ±lRD hu Œ
^hk1 SD lD eÊUŌ Dt Dx7 ÖTk^m 4Tdk lWlIJS 4Tª Whé hxSt Œ
lWÕDfªS: Dhk Kk gDSk hu lD 8°_-5VnlWDSkdkUY_k\ylSD STk6lShkgDì ÿIlaS
ÿldlV^Ō>d2 [nlĦdkU Dt ldŁĦ>D ?gm gxI hu lKgWt dSª]kW ^nF Dx 4Â^lVD ÿ\kldSlD^k
hu Œ 8°_- 5VnlWDSkdkU Dt 4Wngk_ 6g gxI Dt YmJt ĵtS YnŁf ÿVkW ^o_xY D¤lþS 4l\KkÂ^
exldlWº] Dì ŀlĶ hu Œ h]¤ D¤þ gt Yå_VmDìB_ ŁE D_Wt Dì 5dÔ^DSk hu ³^ŌlD Dx7
lWlIJS^k ÖTk^m D¤þWhé Œ4S: ldD¤lþ^Sk >D ]hÂdYoRª [ylĦD >d2 gk2ÖDplSD Yå_dSªW hu Œmunotes.in

Page 88

88कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
—’5VnlWDSkdkU [Wk] 8°_-5VnlWDSk
^hÿij[k_-[k_8Ok^kKkSkhulD³^k5VnlWDSkDk^nFg]kĮhxInDkhuC_8°_
5VnlWDSk6gDk4FakI_RhuŒDnJaxF^hÖdmDk_D _Sth§lD8°_-5VnlWDSk4Æ^
]kÅ^]Ōgt5VnlWDSkDkhmldÖSk _^k6gDìYå_YolSªhuŒ8°_-5VnlWDSkD¤þm^dIªÖdDt
ldY_mSÖTklW^SkSTk\tUŌY_[aUtSmhuK[lD5VnlWDSkgkdª\yl]DSkSTk>DłYSkY_
5Vkå_ShuŒ5VnlWDSk]¤YnWlWª]kªRYnW:ÖTkYW5lUC_8°_-5VnlWDSk]¤ld-_IWk
ldD¤þm^D_R5lUeÊUÿIla ShuŒ8°_-5VnlWDSkDtgnÿlgĦÿdSªDKk1la^xSk_Dt
DTWkWngk_8°_-5VnlWDSkdkU>DW^k^nFWhédh5VnlWDSkDìldetfSkB2DxUx[k_k
laE_hmhu8ÆhŌWt^h\mDhklDgk2ÖDplSD6lShkg]¤DkaDkDx7\tUYodª^k8°_Dì
Yå_\kfk]¤4TªhmWhuŒ8°_-5VnlWDSk5VnlWDSkDk42SWhé[lÐD^h8gDt\mS_
h]tekgtÿÖZnlNShxWtDì4dÖTk]¤]yKoUhuŒC_^h4dÖTklW_2S_Kk_mhuŒatlDW6W]¤
ldIk_ŌDk\tUWK_42UkKWhélD^kKkgDSk 5VnlWDSkdkUSTk8°_-5VnlWDSkdkUW
DtdaUx4aF-4aFDkaE2PŌDkÿlSlWlV ÂdD_Sth§[lÐDUxl\ÆWeula^Ōgk2ÖDplSDSTk
gŏU^kªÂ]D[xVC_ld]eªY_5Vkå_Sh§Œ8°_-5VnlWDSkdkU5VnlWDSkDt
Nt³Wxdu²klWD_ulEDldDkg4Wd_SÿFlSSTk ±ulSK6lShkggkdª\yl]DSkC_4]oSªSk
Dt]nDk[at]¤6g[kSY_[aUtSkhulDÿk^3axFŌDk>Dg]ohUog_tg]ohgt4YWm]oa
g2_IWkB2]¤l\ÆWhxSkhuŒ
—“gklhÂ^ ]¤ 8°_-5VnlWDSkdkU
8°_5VnlWDSkdkUDkgklhÂ^lI2SWSTklgĦk2SY_Fh_kÿ\kdY„khuŒ8°_-5VnlWDSk
DìŀlĶ]¤Dx7\mgkdª\yl]Dg]m±kYĦlSWDtdaduIkå_DU]W[lÐDgŏU^kªÂ]D5S2D
Dx\mKÆ]UtSmhuŒ^hgkdª\yl]DSk]k³gªdkUmdFê^lgĦk2SDìhx^kldĵKWmW]kWdSkdkU
Dì^kĀk^Pm^4dItSW^k^yWU]WDì^hg[gklhÂ^Dt]hkW5´^kWSTkgdªÓ^kYm
5axIWklgĦk2SDkľxShuŒ8°_-5VnlWDSkWtlDgÿDk_gklhÂ^lgĦk2SŌDxÿ\kldS
lD^k6gth]UtE¤Ft-8°_5VnlWDSkdkUlDgmgdªÓ^kYmekĵS]oÐ^k2DWDtÿlS]kWDx
ÖdmDk_WhéD_Sk Œ³^ŌlD^hÿlS]kW4l\ KkÂ^dFªĬk_klWl]ªSlD>F>h§Œ6gla>6W]¤
8W4ÐYg]ohDtgklhÂ^DxWK_42UkKlD^kF^khuKxlDgk]klKDYå_lVY_h§4TkªSz
ÿÂ^tDgklhÂ^Dtla>4aF-4aFgŏU^ªekľDì5dÔ^DSkhuŒ4S3Dx7gdª]kÆ^]kWU2P
WhéDx7>DÖdmDk^ªgŏU^ªekľWhéDx7DplSDkaK^m®tķ^kldĵÓ^kYmWhé Dx7]oaSTk
D¤þm^>DìDpS42lS]g2YoRªgklhlÂ^D]kWU2PWhélKWDplS^ŌDx[ylĦDgk2ÖDplSDSTk
gŏU^kªÂ]DSy_Y_ldleĶ]kWkF^khu^lU6WDkldE2PWD_¤SxYkODt\mS_]yKoU8Y-YkOŌ
C_\kfkDtYmJtlJYm4l\KkÂ^ldIk_Vk_kC_g2dtUWkÖYĶlUEk7UtWtaFSmhuYkODx6gmunotes.in

Page 89

89९ - उत्तर-आध ुवनकियाियाद
ÿDk_ Y…Wt Dx ldE2PWdkU Dhk F^k huKxlD8°_-g2_IWkdkU Dk ]oa l[2Un hu6gDk4l\ÿk^
^h hu lD atED \kfm^ g2_IWk Ĭk_k 4YWt duIkå_D YodkªúhŌ DxlKSWk \m JnYkWt Dk ÿ^kg D_¤
ldE2PW Ĭk_k dtÿDN hx hm KkSt h§8°_-g2_IWkdkU Dt 4Wngk_ gklhlÂ^D DplS 4Æ^ YkOŌ ]¤
>D YkO hug[ YkO >Dg]kW h§ lDgmDx lDgm 4Æ^ YkO Y_ dIªÖd ÿkĮ WhéYkO 4YWt 4Tª ]¤
4WtD STk 4lWlIJS h§\kfk dh DhWt ]¤4g]Tª hu Kx dh DhWt Dk Ukdk D_Sm h§ h] 4TŎ Dx
ÖTlFS D_ gDSt h§ ÿkĮ Whé D_ gDSt8°_ 5VnlWDSkdkUm D7 duIkå_DYĦlS^ŌDk
gklhÂ^ lI2SW Y_ Fh_k ÿ\kd Y„k hu Œ6W]¤ Wd-6lShkgdkUgk2ÖDplSD 4Å^^W4VmWÖT
4Å^^WSTkWk_mdk U ekl]a hu Œ^hg[duIkå_D YĦlS^k1 gklhlÂ^DYkODx4 -gklhlÂ^D
ŀlĶDxR- ?lShklgDgk]klKD_kKWmlSDgk2ÖDplSDWk_mdkUmUlaS ItSWk 5lU gt
UtESm h§ C_ 6gm ŀlĶDxR gt 8gDk ]oÐ^k2DW D_Sm hu Œ 6g ÿDk_ 8°_ 5VnlWDSkdkU
gklhÂ^ g]m±k Dt ÖTkW Y_ ld]eª ldĴtfD Dx [uOk UtSk hu ŒatED Dt4dgkWDìGxfRkDì
KkSm hu C_YkOD Dt dIªÖd Dx ÖdmDk_lD^k KkSk hu Œ
—”gk_k2e
8°_ 5VnlWDSkdkU Dì ÿ]nE ldetfSk>2 h§-ld\tU C_ ldl\ÆWSkÖTklW^Sk C_ ±tým^Sk
YvYna_ DÐI_ C_ axD DakB2 Dk l]akY[nlÅUdkUC_Y_k\ylSDdkUY_ […Sk4ldĵkg 
Wk_mSTkUl]S-UlaSldf^ŌDk 4Å^^W]hkW 5´^kW STk gkdª\yl]D g]kaxIWk lgĦk2S
DkYSW4Tª Dì 4WtDSk STk4lWlIJSSk [hòaSkdkUSTk[hò -g2ÖDplSdkUldDtÆþm^SkdFª
g2Gfª Dì 4Yt±k WÖaKklS STk la2F \tUY_ 4lVD[a4TkªSz ?gm ldIk_-YĦlS lKg]¤ dulĵD
±tým^ STk KkSm^ g2_IWk>1>D-Uog_t gt ^nĦ_S _hSt hò>\m>D-Uog_t gt ]taKxa \m _ESm h§Œ
8°_5VnlWDSkdkU Dk KÆ] C_ YxfR ^o_xY Dì ldetf ?lShklgDgk]klKD STk
gk2ÖDplSD Yå_lÖTlS^Ō ]¤ hò5 hu Œ ^lUh]6gDx\k_Sm^gklhÂ^STk lÖTlS^Ō Dt g2U\ª ]¤
ÿÖSnS D_Wk IkhSt h§ Sx h]¤ Utem^ C_ \kfm^ g2U\Ŏ ]¤ 6gt Yå_\klfSD_WkhxFk Œ
—•UmGō°_m ÿij
8°_-5VnlWDSkdkU Dì ]oa 4dVk_Rk DxÖYĶDìlK> "
8°_-5VnlWDSkdkU Dì ÿ]nE ldetfSk>1 DyW-DyW gm h§"
‘ lNÈYRmlalE> 


munotes.in

Page 90

90कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
—–aGn°_m^ÿij
8°_5VnlWDdkUDìÿdpl°––Ž]¤lDg]kÅ^]gtÿÖSnShò7"
8°_-lIýDakDt]kÅ^]gt
8°_5VnlWDdkUDìenłdkSDhk1gthò7]kWmKkSmhu"
8°_-K]ªWmgt
‘8°_5VnlWDdkUDkKÆ]dYxfRDugthò5"
8°_-^o_xYDìgk]klKDgk2ÖDplSDC_?lShklgDYå_lÖTlS^Ōgt
’8°_5VnlWDdkUlDgDkg]TªWD_Skhu"
8°_-axDlÿ^g2ÖDplSDk
“g]DkamWatEW]¤8°_5VnlWDdkUlDSWt4TŎ]¤ÿ^nĉhxSkhu"
8°_-Ik_4TŎ]¤
——g2U\ªYnÖSD¤
8°_-5VnlWDSkgklhÂ^C_g2ÖDplSDìW7gxI-Utd¤þ6Ög_62þÿÖTÿDkeWlUÐamŒ
8°_-5VnlWDSkC_8°_g2_IWkdkU-gnVmeYIy_mlh]kIaYnÖSD\2Pk_lUÐamŒ
ٟٟٟٟٟٟ
munotes.in

Page 91

91१० - मैथ्यू आनसिलड -आलोचनया कया सिरूप और प्रकया ्यसि
6Dk7’
Ž]uÃ^o5WªÐP5axIWkDkÖdłYC_ÿDk^ª
6Dk7DìłY_tEk
Ž6Dk7Dk8ĥtÔ^
ŽÿÖSkdWk
Ž‘ ]uÃ^o5WªÐP35axIWkDkÖdłYC_ÿDk^ª
Ž’gk_k2e
Ž“UmGō°_m^ÿij
Ž”aGn°_m^ÿij
Ž•g2U\ªYnÖSDt
Ž6Dk7Dk8ĥtÔ^
6g6Dk7Dk]n´^8ĥtÔ^ldīklTª^ŌDxYkIJkÂ^ldIk_D]uÃ^o5WªÐPDtldf^]¤ldÖSpS
KkWDk_mÿUkWD_WkhuŒ
ŽÿÖSkdWk
]uÃ^o5WªÐP62µa§PDt>DÿlSlķSDldC_5axIDTtŒ8ÆhŌWt4YWkgklhlÂ^DKmdWDld
DtłY]¤5_2Ì\lD^kTkatlDWdtÖd\kdC_D]ªUxWŌgtYhat5axIDTtC_[kU]¤
DldŒ8ÆhŌWtg]kK, le±k, V]ª, gklhÂ^, Yå_dteC_g2ÖDplSgtKn„mg]Ö^kB2Dx4YWt
gklhÂ^Dkldf^[Wk^khuŒ8WDk4Â^2S4lPFSk, ÖYĶSkC_Yo_mSklDªDSkgt^h]kWWkhu
lDgklhÂ^KmdWDì5axIWkhu, g]m±khuŒ8ÆhŌWtDkÓ^DtgkT-gkT5axIWkDtla>\m
g_aSk, Ödk\kldDSkg2^]C_enĦSk5lU4l\KkSFnRŌDkg]TªWlD^kŒ8ÆhŌWtDkÓ^Dx
]kWdg2ÖDplSC_]kWdm^]oÐ^ŌDk4±_ąxSGxlfSD_Dt4YWtY_dSê5axIDŌDtla>
5axIWkDkW^k]kWU2PÿUkWlD^kC_6gÿDk_dt5VnlWD42útKm5axIWkDtÿdSªDDt
Wk]gtÿlgĦhuŒ
Ž‘]oaldf^
]uÃ^o5WªÐP5axIWkDkÖdłYC_ÿDk^ª
]uÃ^o5WªÐP(–-––– 7)WtDkÓ^C_KmdWDtg2[2VŌY_F2\m_SkYodªDldIk_lD^kŒ
dtÿkImWúmDlI2ÆSDŌ]¤4_ÖSnDx4YWk5Ueª]kWStTtŒhx]_Dt]hkDkÓ^STk^oWkWm
WkNDDk_ŌDtUnEkÆSDgtÿ\kldShxWtDtDk_R8ÆhŌWtÖd¸J2USkdkUm]kÆ^SkB2DkE2PWmunotes.in

Page 92

92कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
D_St hò> ÿkImW ³aklgDa (4l\KkÂ^dkUm) lgĦk2SŌ Dì YnW:ÖTkªYWk Y_ [a lU^k Œ6gS_h
]uÃ^o 5WªÐP Dx ^oWkWm gklhlÂ^D 5UeŎ- lgĦk2SŌ Dk 8Ħk_D Dhk Kk gDSk hu Œdt >D ?gm-
gm]k- _tEk Y_ E„k lUEk7 UtSt h§ lKgt ÿkImW C_ WdmW Y_2Y_k >d2 5VnlWDSk Dk l]aW ld2Un
Dhk Kk gDSk hu Œ
Dx7 \m atED ^k DakDk_ Ute, Dka, Yå_lÖTlS Dì 8YK hxWt Dt gkT-gkT dh 6g]¤ lW^2lýS
C_ lWU¥leS \m hxSk hu Œdt 6gm ÿDk_ Dt Dld -5axID Tt Œdt @³gZxPª ldĵldīka^ Dt
42útKm Dt ÿxZtg_ Dt łY ]¤ gWz –“• ]§ lW^nĉ hò> Tt Œ6g YU Fy_d gt 8WDt ldIk_Ō Dx ldleĶ
ÿ[nĦ dFª ]¤ ÿgk_ STk ÖdmDplS ]¤ gh^xF l]ak Œ
4Ok_hdé-8ÆWmgdé eSkÊUm ]¤ lāNtW ]¤ 57 CīxlFD øk2lS Dì ah_ Wt Khk1 >DS_Zld²kW
Dx4DÐYWm^ Sk ]hÂd lU^k Sx dhé Uog_m S_Z V]ª, g2ÖDplS C_ DkÓ^ Dx l[ÐDna lWDpĶ C_
Â^kº^]kWk Œld²kW Dt Dk_R axFŌ Dt KmdW ]¤ ?gk Yå_dSªW 5^k lD axF V]ª Dx 42Vldĵkg
g]LWt aFt, lKggt ]kWd ]W Dì g2dtUWk \kdnDSk 5hS C_Dn2lOS hò7, axFŌ Dt ŃU^ ]¤ DldSk
Dt ÿlS 5DfªR Dk \kd g]kĮ ÿk^3 hxWt aFk ŒNv]g aÓh YmDkD Wk]D ldIk_D Wt ld²kW C_
DkÓ^ Dt Yk_ÖYå_D g2[2VŌ Dx >D lg_t gt WDk_St hò> ^h laEk lD ²kW C_ SDª Dt 6g ^nF ]¤
DldSkDkDx7ÖTkWWhéhxSk ŒDldSk Dk ^nF [mS InDk hu Œ
6WDt 8°_ ]¤ ÿlgĦ _x]k2lND Dld etam Wt 4YWt >D lW[2V 'UlPZÆg@ZYx >ům']¤ laEk lD
ld²kW Wt >D gkT DkÓ^, V]ª C_ g2ÖDplS Dt ]nax¸JtU Dk 8Yø] lD^k Tk Œ^hk1 DkÓ^ V]ª C_
g2ÖDplS Dì ]h°k Dx ÿlSlķS D_Wt dkaŌ ]¤ etam Dt Y± ]¤ ]uÃ^o 5WªÐP \m 8S_t C_ ^h Dhk
lD ]kWd g2ÖDplS C_ ]kWdm^ ]oÐ^Ō Dk 4±^ ąxS DkÓ^ hm hu ŒDkÓ^ Dt g2[2V ]¤ 5WªÐP Dì
ÖYĶ Vk_Rk Tm lD DkÓ^ Dk ldf^dÖSn 8Uk°, ]hßdYoRª C_ SmĄ d úhR \kdŌ Y_ 5Vkå_S hx,
DkÓ^ euam 4Â^ÆS\Ó^hx, _IWk ÿlø^k gt g2_IWkÂ]D4lÆdlS , 4WnYkS, gng2FSm ^k gk]2KÖ^
Dk Å^kW _Ek Kk> STk DkÓ^ ÿ^xKW 5W2U ÿklĮ Dt gkT hm WulSD ]oÐ^Ō Dì ÖTkYWk hx,
gk]klKD8ÂTkWhx Œ6g S_h ]uÃ^ 5WªÐP Wt ld²kW Dì 4YoRªSk Dì C_ g2DtS D_St hò> Dhk
lD DldSk Dt l[Wk ²kW 4YoRª hu ŒDldSk Dtda ]Wx_2KW Dk gkVW Whé hu, [lÐDdhKmdWDì
g]m±k hu, 6gla>5axIDDxDkÓ^ C_ KmdW Dì g2lĴĶSk Dx Å^kW ]¤ _ED_ hm DkÓ^ Dì
5axIWkD_WmIklh> Œ
]uÃ^o 5WªÐP Dì ]kÆ^Sk Tm lD gklhÂ^ C_ gklhÂ^ Dì g]Ö^k>2 ]WnÕ^ KmdW Dì g]Ö^kB2
gt 4aF Whé hxSm Œ6g ŀlĶ gt gklhÂ^ Dk ]oÐ^k2DW KmdW Dt g2U\ª ]¤ hm D_Wk Iklh> Œ6gDt
[k_t ]¤ 8ÆhŌWt Dhk hu "gklhÂ^ KmdW Dì 5axIWk hu Œ"gklhÂ^ Dì 5axIWk Dt C_ 5axID
Dt ldf^ ]¤ 8ÆhŌWt Kx DnJ Dhk dh 4Â^ÆS ]hÂdYoRª hu Œ8ÆhŌWt 4YWm Yo_m Su^k_m Dt gkT
5axIWk Dx Ó^kYD 5Vk_ Y_ ÿlSlķS D_St hò> ÖYĶ DhklD5axIWk, g2gk_ ]¤ Kx \m
gdō°] lI2ÆSW C_ ²kW hu, 8WDt 4lV_k] >d2 ÿIk_ Dk lWÖg2F ÿ^kg hu Œ8WDt ]kÅ^] gt SkKt munotes.in

Page 93

93१० - मैथ्यू आनसिलड -आलोचनया कया सिरूप और प्रकया ्यसि
C_ g¸It ldIk_Ō Dì ÿlSķk hxSm hu Œ5axIWk>D [ylĦD C_ 5Å^klÂ]D dkSkd_R Dk lW]kªR
D_Sm hu lKggt _IWkÂ]D ÿlS\kB2 Dx ÿt_Rk C_ ÿxÂgkhW l]aSk hu Œ
]uÃ^o 5WªÐP Dt Ó^lĉÂd ]¤ Dld Dì 4Yt±k 5axID łY 4lVD ÿkVkÆ^ Tk Œ8ÆhŌWt 5axID
C_ _IWk 5axID STk g]kK Dt Y_ÖY_ g2[2VŌ Dt ldf^ ]¤ 4Â^2S ]oÐ^dkW ldIk_ _E¤, lKg]¤
42útKm KklS Dt ]W -]lÖSÕDDx[hòSg]^SDÿ\kldSlD^k , dt 8WDì g[gt [„m UtW ]kWt
KkSt h§ Œ]uÃ^o 5WªÐP Wt g]m±k Dk^ª Dx gKªWkÂ]D elĉ Dk Dk^ª ]kWSt hò>^hDhklD -"g]m±k
Dt l[Wk 8ÂDpĶ DkÓ^ Dk lW]kªR Whé hx gDSk, ³^ŌlD^nF Dx YhIkWWt Dt la> g]m±k elĉ Dì
5dÔ^DSk hu ŒKFS Dx KmdW C_ KFS Dx ldeU łY ]¤ KkWWt Dì 5dÔ^DSk hu Œ]uÃ^o
5WªÐP Wt 6g SÃ^ Y_ \m ÿDke Pkak Dì g]kK Dt ÿlS >D 5axID Dk ³^k DSªÓ^ h§?
5axID ]¤ DyW-DyW gt FnR hxWt Iklh>? 8Æh¤ lDW-lDW lgĦk2SŌ Dt 5Vk_ Y_ ®tķS] DldSk<2
InW-InWD_ 8WDk ÿgk_ D_Wk Iklh> Œ6g g2U\ª ]¤ dt 5axID ]¤ ]n´^S: SmW FnRŌ Dx 4lWdk^ª
]kWSt h§ -
 5axID gklhÂ^ Dx Y…¤, g]Lt C_ dÖSnB2 Dk ^TkTª łY UtE¤ Œ
 Kx DnJ 5axID Wt gmEk hu, 8gt dh Uog_Ō Dx hÖSk2ÆSå_S D_t, lKggt 8°]\kdWk<2
g\m KFh ÿ[aSk ÿkĮ D_¤ STk g2gk_ [Ua gDt Œ8gDk 4TkªS 5axID Dk Dk^ª V]ª
ÿIk_D Kugk 8Âgkh YoRª C_ D]ªOSk^nĉ hxWk Iklh> Œ
‘ 5axID _IWkÂ]D elĉ Dì lø^kemaSk Dt la> 8Y^nĉ dkSkd_R Su^k_ D_¤, lKggt
4dg_ C_ 4WnDoa g]^ l]aSt hm gklhÂ^Dk_ 8g]¤ gpKWkÂ]D gklhÂ^ Dì ahahkSm
Zga YuUk D_ gDt C_ 8ggt g2gk_ Dk YxfR D_ gDt Œ?gk D_Dt 5axID g]kK Dx
YoRªSk Dì B_ at Kk gDtFk, 8gt lgEkgDtFk lD lDg ÿDk_ KmdW Ó^SmS D_Wk
Iklh> Œ6g ÿDk_ 5axID g2ÖDplS Dt ldDkg ]¤ ^xFUkW D_ gDtFk Œ
6gS_h, ]uÃ^o 5WªÐP Dt ]SkWngk_ 5axID Dt la> g2ÖDplS Dk WulSD Y± UtEWk
5dÔ^D hu Œ
]uÃ^o 5WªÐP Wt ^h ]kWk hu lD 5axID Dx lWÕY± 5axIWk D_Wm Iklh> Œ8ÆhŌWt 5axID
Dx lWÕY± hxWt Dk SkÂY^ª 5axID Dì lW_Yt± ŀlĶ, YodkªúhldhmWSkSTkSNÖThxD__IWkDk
lddtIW D_Wt dkak ]kWk hu Œ8ÆhŌWt lWÕY± eÊU Dx g2DnlIS STk 4YWt ]W Dt 4WnDoa, 4YWt
ldIk_Ō Dt 4WnłY 4Tª ÿUkW lD^k hu Œ5WªÐP Dì ŀlĶ ]¤ lWÕY± 5axID dh hu Kx WulSD
gk2ÖDplSD YoRªSk Dt ÿlS 8Æ]nE _hSk hu, C_ KmdW Dì \ĥm STk gk]kÆ^ ŁlI^Ō gt ÿ\kldS
Whé hxSk hu Œ8ÆhŌWt ]kWk lD 5axID Dx 4gË^ C_ 4l\KkÂ^ UxWŌ Dt YodkªúhŌ gt ]nĉ hxWk
Iklh>, gkVk_R KW g]oh Dì 42Vm \kd]^Sk gt ]nĉ hxWk Iklh>, g2Sxfm ]Å^]dFª Dt LnOt ldIk_Ō
gt \m [IWk Iklh^t, ³^ŌlD 6g dFª Dt axF łl…dklUSk, V]kªÆVSk, Ó^kYk_, VWkKªW C_ ldakg
]¤ laĮ _hWt Dt 4akdk DnJ Whé D_St, 4gË^ C_ 4l\KkÂ^ dFª F2\m_ ldIk_ STk ²kW Dt munotes.in

Page 94

94कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
5axD Dì Yhò2I gt [kh_ hxSt h§ Œ6Wg[[kSŌgt ÖYĶ hu lD 5axID Dt lWÕY± hxWt Dk Kx 4Tª
]uÃ^o 5WªÐP Wt aFk^k hu dh 8WDk 4YWk 4Tª hu, 8WDk Ó^lĉFS ŀlĶDxR hu Œ8WDì5axIWk
Dì5axIWk[Ægª C_ lDNzg Wt \m Dì hu Œ
]uÃ^o 5WªÐP Dk ^h ]S hu lD elĉekam 5axID gpKWkÂ]D gklhÂ^ htSn 8YKk9 \ol] Su^k_
D_Sk hu, ldIk_Ō Dk 4Wng2VkW D_Dt 8WDk ÿlSYkUW D_Sk hu, Y_ ^h Dk^ª Dtda dhm Whé
D_Sk Œ8ÆhŌWt 5axID Dx 5dÔ^DSk gt 4lVD ®t^, ]hÂdÿUkW lD^k hu Œ^h gÂ^ hu lD
]hkW5axID \ylSD KmdW Dì ^k2lýDSk gt ]nĉ _hSk hu, ²kW Dt la> ²kW 4KªW D_Sk hu,
ldIk_Ō Dx 8WDt ]kVn^ª C_ 5axD Dt Dk_R IkhSk hu, gdª®tķ ldIk_Ō Dk ÿIk_ D_Sk hu, KmdW
]¤ 8W ldIk_Ō Dx łYk2Så_S D_Wt Dk ÿ^ÂW D_Sk hu C_ 4YWt 8W ldIk_Ō C_ ²kW Dx g2gk_
SDYhò1IkSk hu Œ]uÃ^o 5WªÐP Wt 5axIDŌ Dx [hòS 4lVD ]hÂd lU^k hu Œ
gklhÂ^ ]¤ Ux ÿDk_ Dì ÿlS\k Dk^ª D_Sm hu:-
) Dk_l^lýÿlS\kC_ ) \kdl^lýÿlS\k
Dk_l^lý ÿlS\k Dk Dk^ª gklhÂ^ Dì _IWk D_Wk hu Œ\kdl^lýÿlS\kDk Dk^ª DkÓ^ Dx g]LWk
C_ 8gDì 5axIWk ^k g]m±k D_Wk hu Œg2ÖDpS gklhÂ^ ]¤ \m 6g SÃ^ Dì YnlĶ hò7 hu lD
Dk_l^lýÿlS\k^lUhxFmhmWhé , Sx\kdl^ýmÿlS\kDìS hS 5axIDlDgDì5axIWk
D_tFk? Kugt Yhat 5[kUm [gSm hu 8gDì Ó^dÖTk Dt la> WF_YklaDk ^k úk]Y2Ik^S [kU ]¤
5Sk h§ Œ\kfk Yhat ldDlgS hxSm hu ŒÓ^kD_R8gDì Ó^dÖTk Dt la> [kU ]¤ 5Sk hu ŒOmD
dugt hm Dld Yhat DkÓ^ _IWk D_Sk hu, 8WDì g]m±k ^k 5axIWk [kU ]¤ hxSm hu Œ]uÃ^o 5WªÐP
Dì]kÆ^Sk6g gt l\ÆWTm Œ8ÆhŌWt Dk_l^ým C_ \kdl^ým ÿlS\kB2 Dt 42S_ C_ ]hÂd Y_
ÿDke PkaSt hò> Dhk hu- "lDgm ^nF Dì dkÖSldDSk Dx YD„Wk, ]WnÕ^ Dì Dk_l^ým ÿlS\k Dk
Dk] Whé hu Œ^h Dk] ]WnÕ^ Dì g]m±kÂ]D elĉ Dk hu ŒV]ªekľ, UeªW, 6lShkg, Dak, ld²kW
5lU ²kW Dì g\m ekEkB2 ]¤ dÖSn Dx ' Kugm dh Öd^2 ]¤ hu '8gt 8g łY ]¤ UtEWk g]m±kÂ]D
elĉ Dk hm Dk] hu Œ6g ÿDk_ ^h elĉ >D ?gm [ylĦD Yå_lÖTlS Dk lW]kªR D_ UtSm hu, lKgDk
8Y^xF D_Dt Dk_l^ým elĉ 4TkªS gklhÂ^ gKªW Dì elĉ 4YWk Dk^ª D_Sm hu Œ" ]uÃ^o 5WªÐP
Dì 6g ]kÆ^Sk gt gh]S hxWk SDª gÌ]S Whé hu ŒDk_R ^h hu lD >D hm Ó^lĉ ]¤ Dk_l^ým
ÿlS\k Dt gkT- gkT \kdl^ým ÿlS\k Dk WuglFªD FnR \m ldī]kW hxWk g2\d hu Œ>D hm ]WnÕ^
_IWkDk_ C_ 5axID UxWŌ hx gDSk hu Œ?gmYå_lÖTlS ]§ dh 4Â^2S 8ÂDpĶ gklhlÂ^D gplĶ
Dì _IWk D_Sk hu ³^ŌlD 8gDì g]m±kÂ]D elĉ 8gt ÿÂ^± C_ Y_x± UxWŌ łYŌ gt ÿ\kldS
D_Sm hu Œ6g ÿDk_ ]uÃ^o 5WªÐP 5axIWk Dk ÖdłY C_ ÿDk^ª Dx ÿlSYklUS D_Wt ]¤ 4YWm
4h] \ol]Dk lW\kSt h§ Œ
munotes.in

Page 95

95१० - मैथ्यू आनसिलड -आलोचनया कया सिरूप और प्रकया ्यसि
Ž’gk_k2e
]uÃ^o 5WªÐP Dk]kWWk hu lD DkÓ^ C_ KmdW Dk 4Æ^xÆ^kl®S g2[2V hu ŒlDgm >D Dt 4\kd
]¤ Uog_k g2\d Whé hu ŒKmdW ]¤ Kx DnJ lKg łY ]¤ IaSk hu DldSk ]¤ 8gm Dì 4l\Ó^lĉ hxSm
hu Œ8ÆhŌWt ld²kW Dx 4YoRª ]kWk C_ ^h \m Dhk lDDldSk Dt l[Wk ²kW 4YoRª hu ŒDldSk lgZª
5W2U ÿklĮ Dk ]kÅ^] ^k ]Wx_2KW Dk gkVW Whé hu [lÐD ^h h]k_t KmdW Dì g]m±k hu 6gla>
lDgm \m 5axID Dx DkÓ^ C_ KmdW Dì g2lĴĶSk Dx D¤þ ]¤ _ED_ hm DkÓ^ Dì5axIWk
D_WmIklh> Œ
]uÃ^o 5WªÐP Dt Yhat 5axIWk Dt ±tý ]¤ 4WtD 4WtD 4g2FlS^k1, 4ÖYĶSkC_l[E_kdDì
lÖTlS^k1 Té Œ8ÆhŌWt 8gt >D F2\m_ g2SnlaS, Öd¸J C_ YoRª ldĴtfR -YĦlS Dt łY ]¤ ldDlgS
lD^k Œ5axIWkDxÓ^kYD5Vk_Y_ÿlSlķSlD^k Œ8WDt 4Wngk_ " g2gk_ ]¤ Kx \m gdō°]
lI2SW C_ ²kW hu 8gDt 4lVF] >d2 ÿIk_ Dk lWÖg2F ÿ^kg hu Œ8gDt ]kÅ^] gt SkKt C_ g¸Im
ldIk_Ō Dì ÿlSķk hxSm hu Œ"6gÿDk_5axIWk>D[ylĦDC_5Å^klÂ]DdkSkd_RDk
lW]kªR D_Sm hu, lKggt ÿlS\kB2 Dx ÿt_Rk C_ ÿxÂgkhW l]aSk hu Œ
DkÓ^ _IWk ]¤ 5WªÐP Wt Ik_ [kSŌ Y_ Å^kW D¤lþS D_Wt Dk 5úh lD^k ) DkÓ^Dìldf^
dÖSn 4Â^ÆS Ó^kYD, 8ÂDpĶ, \Ó^, C_ ]hÂdYoRª hxWm Iklh> Œ) _IWk ÿlø^k Dt ø] ]¤ Dld
Dxg2_IWkÂ]D4lÆdlS , 4WnYkS, gng2FSm ^k gk]2KÖ^YoRª hxWk Iklh> Œ‘) dRªW ]¤ \Ó^ euam
Dk ÿ^xF 4lWdk^ª hu Œ’) DkÓ^-ÿ^xKW 5W2U ^k ]Wx_2KW Dt gkT-gkT WulSD 8ÆWkW^W^k
WulSD ]oÐ^ŌDkldDkghxWkIklh> Œ
]uÃ^o 5WªÐP Wt lKg ÿDk_ 5axIWk Dx >D g]ú >d2 YoRª KmdW ŀlĶ Dt łY ]¤ UtEk dugt hm
_IWk Dx \m dt \Ó^ ldf^ dÖSn \Ó^ leÐY UxWŌ ÖS_Ō Y_ gk]2KÖ^ C_ g2SnlaS UtEWk IkhSt
Tt Œ
42SS3 ]uÃ^o 5WªÐP g[l]akD_ Ikht 5axIWk hx ^k _IWk, ÿÂ^tD ±tý ]¤ YoRªSk IkhSt Tt Œ
8WDt 4Wngk_ DkÓ^ Dt ]kÅ^] gt hm g2ÖDplS g]úS3 4l\Ó^ĉ hxSm hu ŒDkÓ^ hm g2ÖDplS Dk
gdō°] gkVW hu C_ g2ÖDplS KmdW Dì YoRªSk Dk Y^kª^ hu Œ4WkªÐP ^oWkWm UeªlWD 4_ÖSn Dt
DkÓ^kUeŎgt ÿtå_S Tt 8ÆhŌWt 5axIWk Dx >D ÖdS2ý >d2 ]hÂdYoRª ldVk Dt łY ]¤ ÿlSlķS
lD^k Œ8ÆhŌWt 5axIWk Dx lgĦk2S >d2 Ó^dhk_ UxWŌ ÖS_Ō Y_ g]úSk, YoRªSk C_ Yk_UleªSk
ÿUkWDì Œ8ÆhŌWt 4YWm [hòS 4¸Jm FhWS] Su^k_m Dt [kU 5axIWk-D]ª Dx ]hÂdYoRª ]kWSt
hò>ÖdmDk_k Œdt Öd^2 >D Dld Tt, 6gla> DkÓ^ Dt ]]ª Dx g]LWt ]¤ dt YoRªS3 g]Tª Tt Œ^hm
Dk_R hu lD 42útKm 5axIWk Dt 6lShkg ]¤ dt >D ^nF lW]kªSk Dt łY ]¤ ÿlSlķS h§ Œ
munotes.in

Page 96

96कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
Ž“UmGō°_m^ÿij 
 ]uÃ^o 5WªÐP Ĭk_k ÿlSYklUS 5axIWk Dk ÖdłY C_ ÿDk^ª Y_ÿDkePkla> Œ
 ]uÃ^o 5WªÐP Dt 4Wngk_ 5axIWk Dk ÖdłY C_ 5axlDS D_St hò> ÿDk^ª Dt ldf^ ]¤
lalE> Œ
‘ ]uÃ^o 5WªÐP Wt 5axIWk Dk Kx ÖdłY ]kÆ^ lD^k hu, 8g Y_ ÿDke PkaSt hò> ÿDk^ª
DkYå_I^UmlK> Œ
’ “]uÃ^o 5WªÐP Dx 42útKm 5axIWk Dk ÿdSªD ]kWk KkSk hu Œ" Dugt? 5axIWk Dt ÖdłY
C_ÿDk^ª Y_ ÿDke PkaSt hò> lalE> Œ
“. 5axIWk Dk ÖdłY C_ ÿDk^ª Dt g2[2V ]¤ ]uÃ^o 5WªÐP Dì ]kÆ^SkB2 Y_ ÿDke
Dì5axIWkPkla> Œ
Ž”aGn°_m^ÿij
ÿ 42útKm 5axIWk gklhÂ^ Dk ÿdSªD lDgt ]kWk KkSk hu?
8°_ - ]uÃ^o 5WªÐP
ÿ ]uÃ^o 5WªÐP Wt 4YWk gklhlÂ^D KmdW lDg łY ]¤ 5_2Ì\ lD^k Tk?
8°_ - >D Dld Dt łY ]¤
ÿ‘ ]uÃ^o 5WªÐP Dt 4Wngk_ _IWkÂ]D gklhÂ^ ³^k hu?
8°_- KmdW Dì 5axIWk hu Œ
ÿ’ ]uÃ^o 5WªÐP Dt 4Wngk_ lDgDt la> \ol] Su^k_ D_Wk 5axID Dk DSªÓ^ hu?
8°_- Dld Dt la> Œ
ÿ“ ]uÃ^o 5WªÐP Wt 5axIWk Dt la> ³^k 5dÔ^D ]kWk hu?
8°_ - 5axIWk Dk lWÕY± hxWk 5dÔ^D ]kWk hu Œ
ÿ” ]uÃ^o 5WªÐP Dt KmdW Dk 5Ueª DyW Tk?
8°_- 4_ÖSn
ÿ• 'DÐI_>ÁP>WkDê 'lDg ldĬkW Dk ÿlgĦ lW[2V hu?
8°_- ]uÃ^o 5WªÐP
ÿ– 'U Z2³eW 5Z lølNlgº] >N U ÿtK¤ÁN Nk7]' lDgDt Ĭk_k ÿDkleS 5atE hu?
8°_ - 5WªÐP
ÿ— ]uÃ^o 5WªÐP Dt 4Wngk_ DkÓ^ ]t g[gt ]hßdYoRª ³^k hxWk Iklh^t?
8°_ - ldf^dÖSn
ÿŽ ]uÃ^o 5WªÐP Dt DkÓ^ ÿ^xKW Dt la> 5WÆU Dt gkT gkT C_ lDgt ]hÂd lU^k?
8°_- WulSD 8ÆW^W ^k WulSD ]oÐ^Ō Dx Œ munotes.in

Page 97

97१० - मैथ्यू आनसिलड -आलोचनया कया सिरूप और प्रकया ्यसि
Ž•g2U\ªYnÖSD¤
. \k_Sm^ >d2 YkIJkß^ DkÓ^ekľ STk lh2Um 5axIWk - Pv. _k]I2U lSdk_m-ÿDkeD-g2K^
[nD g¤N_, dk_kRgm
. DkÓ^ekľ >d2 gklhÂ^kaxIW-hå_f ÿDkeW ]2lU_, 5F_k
‘. \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ STk 5axIWk- ÿx. ^xFtÆþ ÿSkY lg2h- Ô^k]kÿDkeW
g2ÖTkW, 6akhk[kU
’. YkIJkÂ^ DkÓ^ lI2SW - ÿx . DŁRke2D_ 8YkÅ^k^-_kVkDpÕR ÿDkeW
“. YkIJkÂ^DkÓ^ekľ -Pv. lýaxDìWkT ®mdkÖSd Pv. F2Fk ghk^
”. \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ lgĦk2S-FRYSm I2þFnĮ
•. YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ 6lShkg lgĦk2S C_ dkU-Pv\kFm_Tl]®
–. YkIJkÂ^DkÓ^ekľ -Utd¤þWkT e]kª
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ

munotes.in

Page 98

98कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
6Dk7 : ’ 
Nm>g6la^N
6Dk7 Dì ŁY_tEk
Ž 6Dk7Dk8ĥtÔ^
ÿÖSkdWk
Nm>g6la^N Ĭk_k4l\Ó^ĉlgĦk2S
Y_ÌY_kDìYå_DÐYWkC_du^lĉDÿ²k
lWdu^lĉĉkDklgĦk2S
‘dÖSnlWķg]mD_R
‘gk_k2e
’UmGō°_m^ÿij 
“aGn°_m^ÿij
”g2U\ªYnÖSDt
6Dk7 Dk 8ĥtÔ^ 
6g6Dk7Dk8ĥtÔ^ldīklTª^ŌDxYkIJkÂ^gklhÂ^Dk_C_ldIk_DNm>g6la^NDìY_2Y_k
DìYå_DÐYWkC_du^lĉDÿ²klWd¨^lĉDSkDklgĦk2SC_dÖSnlWķg]mD_RDkFhW
ldĴtfRg]LkWkhuŒ
ÿÖSkdWk
Nm>g6la^NDkKÆ]4]tå_DkDtg¤Nan6]¤”lgS2[_–––7]¤hò5TkŒ6WDkYo_k
Wk]Tv]gÖNWªg6la^N(ȫȹɀȾȲɄȪɅȶɃȿɄȜȽȺɀɅ TkŒ^t42útKmgklhÂ^DtgdkªlVDÿlS\k
g2YÆWÿlSlķSDldC_5axIDTtŒ4YWtJkýKmdW]¤6ÆhŌWtg2ÖDpSC_Ykam\kfkDk
\m4Å^^WlD^kTk Œ
6ÆhŌWtgW—Ž]¤hkdPªldĵldīka^gt>]>lD^kTkŒgW—“]¤dta2UW[gF>TtŒ
—“]¤dtdhéDtÿlgĦÿDkeWg2ÖTkWZt[_>2PZt[_žDtlWUteDlW^nĉhò>TtŒ6gg2ÖTkW
gtUøk6Ntå_^WžWk]Dýu]klgDYlýDkÿDkleShxSmTmŒ6la^N6gDtg2YkUDTtŒ6gmYlýDk
Dt]kÅ^]gt6WDtDldC_5axIDÓ^lĉÂdDkldDkghò5Œhkak1lD6WDìg]m±kDìDx7
Ó^dlÖTSYnÖSDÿDkleSWhéhò7TmY_2Sng]^-g]^Y_ÿDkleS6WDt5atEŌlW[2VxC_munotes.in

Page 99

99- टी. एस. इवल्यट
lNÈYlR^Ō Dx g2úlhS D_ Dt YnÖSD Dt łY ]¤ ÿDkleS lD^k F^k Tk Œ6WDìÿlgĦ DplS^k1 hu -
U gtøtP dnPž—Žlgat³NtP >gtKž—•-‘U ^oK @Z Yx^ům >ÁP U ^oK @Z
lølNlgº]ž—‘‘>laKk[xlT^W >gtKž—‘–Yx^ům>ÁPűk]k ž—“lU Ňm ^oKtK
@ZYx^ůmžlgat³NtP ÿxKž—“‘C_@W Yx^ům >ÁP Yx^NzgžŒ 8Æh¤ gW —’—]¤
gklhÂ^ Dt Wx[ta Yn_ÖDk_ gt gÌ]klWS lD^k F^k Tk Œ
Nm>g6la^N YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ ]¤ gklhÂ^ Dt ±tý ]¤ Y_2Y_k Dì Yå_DÐYWk C_ du^lĉD ÿ²k
lWd¨^lĉDSk Dk lgĦk2SdÖSnlWķ g]mD_R C_ g2dtUWemaSk Dk 4gkhI^ª Dt la>
ldĵld´^kS hò> h§ Œ
Nm. >g. 6la^N Ĭk_k 4l\Ó^ĉ lgĦk2S
5VnlWD Dka Dt YkIJkÂ^g]m±DŌ]¤ Nm >g 6la^N–––-—”“ Dk Wk] 4Â^2S ]hÂdYoRª
hu Œdt [mgdé eSkÊUm Dt ]hkW Dld^Ō ]¤ gt >D hu Œ6WDì g[gt ÿlgĦ _IWk hu - ȫɃȲȵȺɅȺɀȿȲȿȵ
ȠȿȵȺɇȺȵɆȲȽȫȲȽȶȿɅž lKg]¤ gklhÂ^ Dt 5Vk_\oS C_ ]ylaD g]Ö^kB2 C_ ldIk_Ō Dx
ÿ\kdxÂYkUD łY ]¤ _Ek F^k hu8W Y_ lI2SW-]WW lD^k F^k hu Œ
g]m±k Dt ±tý ]¤ Nm >g 6la^NDt ldIk_Ō Wt>D W7 øk2lS 8ÂYÆW D_ Um Œ8WDt ldIk_Ō Wt
YkIJkÂ^g]m±kDxlhakD__ElU^k Œ8ÆhŌWt g]m±k ^k 5axIWk Dt ±tý ]¤ 4WtD lgĦk2SŌ Y_
4YWt ldIk_ _E¤8WDt Ĭk_k 4l\Ó^ĉ lgĦk2S hu -
Y_2Y_k Dì Yå_DÐYWk C_du^lĉD ÿ²k
lWd¨^lĉDSk Dk lgĦk2S
‘dÖSnlWķ g]mD_R
)Y_2Y_k Dì Yå_DÐYWk C_du^lĉD ÿ²k :-
Nm >g 6la^N gt Yhat Öd¸J2USkdkU Dì Vk_k ÿdklhS hx _hm TmÖd¸J2USkdkUmDldDì
ÿlS\k C_ 42S:ÿt_Rk Dx hm DkÓ^ gpKW Dk ]oÐ^ ]kWD_ÿlS\kDk Uudm FnR ÖdmDk_ D_St 
TtŒ6gt hm du^lĉD DkÓ^ lgĦk2S (ȧȶɃɄɀȿȲȽȺɄɅȺȴȫȹȶɀɃɊɀȷȧɀȶɅɃɊ DhkF^k ŒÖd¸J2USkdkUm
DldSk Dx 5Â]lWķ ]kWSt Tt ŒNm >g 6la^N Wt 6gDk Yn_Kx_ ld_xV D_St hò> 4YWt lW[2V
Y_2Y_k >d2 du^lĉD ÿ²k (ȫɃȲȵȺɅȺɀȿ ȠȿȵȺɇȺȵɆȲȽȫȲȽȶȿɅ ]¤ Y_2Y_k Dx ]hÂd UtSt hò> Dhk lD
Y_2Y_k Dt 4\kd ]¤ Dld Jk^k-]ký hu C_ 8gDk Dx7 4lÖSÂd Whé hxSk Nm >g 6la^N Wt UtEk
lD Ik_Ō S_Z 4Ó^dÖTk Zuam hò7 hu C_ gklhÂ^ 4YWt 8ĥtÔ^ gt 4Â^2S Uo_ hxSk Kk _hk huŒ8Æh¤
g]gk]kl^DDldSk Y_2Y_k gt DNm hò7 aFm6gla> 8ÆhŌWt gdªÿT] DldSk Dt ±tý ]¤ Ó^dÖTk
ÖTklYSDìdu^lĉDSkDì[…Smhò7l\ÆW-l\ÆW \kdWkB2 ]¤ Ó^dÖTk ÖTklYS D_Wt Dt la>
4WtDSk Dx>DSk Dt goý ]¤ [k2VWt Dk ldIk_ _Ek C_ 6gDt la> Y_2Y_k Dx 4lWdk^ª SÂd munotes.in

Page 100

100कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
]kWk ŒC_ Y_2Y_k gt DNt hò> du^lĉDSkdkUDì ldl\ÆWSkB Dx 6la^N Wt g[gt Yhat Y_2Y_k gt
Kx„Wt Dì 5dÔ^DSk Y_ [a lU^k C_ 6gDt Y± ]¤ Öd_ 92Ik lD^k Œ8ÆhŌWt Y_2Y_k Dt g2[2V ]¤
DhklDŸY_2Y_k 4Â^2S ]hÂdYoRª dÖSn hu6gt ld_kgS łY ]¤ 8YaÊV Whé lD^k Kk gDSk hu^lU
Dx7 6gt ÿkĮ D_Wk IkhSk hu Sx 8gt®]D_WkhxFk Œ6gDt la> gdªÿT] ?lShklgD [xV Dì
5dÔ^DSk hu ?lShklgD [xV Dk 4Tª -W Dtda 4SmS Dx 8gDt 4lÖSÂd ]¤ UtEWk4lYSn 8gt
8gDt dSª]kWÂd]¤ \mUtEWk Œ 8ÆhŌWt ^h \m ÖdmDk_ lD^k C_ laEk lDŸY_2Y_k Dx Jx„ UtWt
gt h] dSª]kW Dx \m Jx„ [uO¤Ft ŒY_2Y_k gt ]t_k SkÂY^ª 8W g\m gk]klKD Dk^Ŏ_mlS-å_dkKŌ
Vkl]ªD DpÂ^Ō gt atD_ WdkF2SnD ^nF Dx 4l\dkUW D_Wt Dt >DìDpS S_mDt gt hu Kx ÖTkW ÖTkW
]¤ _hWt dkat >D g2ÿUk^ Dt Ó^lĉ^Ō Dt _ĉ g2[2VŌ Dx Ó^ĉ D_St h§ Œ 
Nm>g6la^N Nm 7 Ļn] C_ >K_k Yk8ÆPUxDld^ŌC_ ldIk_DŌgt ÿ\kldS Tt Œ^t UxWŌ
ldĬkWY_2Y_kdkUm Tt C_ Öd¸J2USkdkU STk ldDkgdkU Dt ld_xVm Tt Œ6la^N Wt Öd^2 Dx \m
Y_2Y_kdkUm ÖYĶ łY gt ]kWk C_ ^h 6g SÃ^ Dì YnlĶ DìlD Y_2Y_k Dk ]hÂdYoRª SÂd 6lShkg
[xVȟȺɄɅɀɃȺȴȲȽȪȶȿɄȶ hu ŒY_2Y_k gt 8WDk SkÂY^ª 42VkWnD_R Whé hu C_ W hm ÿkImW łl…^Ō
Dk  Ikht dh lDgm \m ±tý ]¤ hx)]oD 4Wn]xUW hu4lYSn Y_2Y_k ÿkImW Dka Dt gklhÂ^Vk_RkB2
DkgÌ^Dz [xV hm hu Œdt Y_2Y_k gt ÿkĮ²kW Dk 4KªWC_ 8gDt ldDkg Dt Y±V_ hu Œ^hm Y_2Y_k
DkFÂ^kÂ]D ÖdłY hu- 5úh 6g [kS Dk hxWk Iklh> lD Dld Dx 4SmS Dì ItSWk Dk ldDkg
4Tdk 4KªW D_Wk Iklh> C_ lZ_ KmdW \_ 6g ItSWk Dx lW_2S_ ldDlgS D_St _hWk 
Iklh> Œ 6la^N Dt 4Wngk_ gklhÂ^ >D4ldl¸JÆW >d2 4E2P Vk_k hu Œ4SmS C_ dSª]kW
8gDt UxJx_ huKx >D Uog_t Dx ÿ\kldS D_St _hSt h§ Œ4S>dY_2Y_k Dk >D ÖdłY Sx 4SmS
]¤ ÿdklhS hxSk hu C_ Uog_k dSª]kW g2U\ōC_ Yå_dteŌ]¤ 4WnÖ^oS_hSk hu ŒDld Dì ItSWk ]¤
K[g]kKKklS d Ute Dì 4E2P \kdWk Dk gSS ldDkgema gÂ^ ÿDkleS hx KkSk huS[
4SmS C_ dSª]kW Dk Dtda gk]2KÖ^ hm ÖTklYS Whé hxSk d_W dSª]kW Dt g2U\ª ]¤ 4SmS Dt
]oÐ^k2DW Dt W> goý \m ÿkĮ hxSt h§ Œ6la^N Wt ]hkW DkÓ^ Dì _IWk Dt la> 4SmS^k6lShkg
Dk Yo_k ²kWg2ÖDplS Dk ldÖSpS ²kW 5dÔ^D ]kWk hu gkT hm 4Wn\d >d2²kWDìYå_Y³dSk
^kÿyQSk Dx 5dÔ^D ]kWk hu Œ^hYå_Y³dSk SmW [kSŌ gt 8YaÊV hxSm hu -
Ⱥ)]lÖSÕDDìÿyQSk 
ȺȺemaDìÿyQSk 
ȺȺȺ) \kfk euam Dì ÿyQSk
Ƞ)]lÖSÕDDìÿyQSk 
]lÖSÕD Dì ÿyQSk Dt la> ?lShklgD²kWC_?lShklgD ItSWk 5dÔ^D hu lKgDk
SkÂY^ª hu lD Dld Dx 4YWt Ute C_ KklS Dt 6lShkg Dt gkT-gkT4Æ^gË^ KklS^Ō Dt
6lShkgDk²kW \m hxWkIklh> Œmunotes.in

Page 101

101- टी. एस. इवल्यट
ȺȺ) emaDìÿyQSk - 
ema Dì ÿyQSk Dk SkÂY^ª hu lD Dld Dt gk]Wt 5Ueª8Uk° C_ 8¸I Iå_ýŌ Dt FnRŌ Dk
ÖdłYÖYĶhx Œ6gDt 5Vk_ Y_ hm Dld 5Ueª Iå_ýŌ Dk lW]kªR D_ gDSk hu Œ
ȺȺȺ) \kfk euam Dì ÿyQSk - 
\kfk euam Dì ÿyQSk Dt la> 5dÔ^D hu lD YodªdSê ]hkW Dld^Ō Dì _IWkB2 Dì \kfk
Dk\am-\k1lS 4Å^^W lD^k Kk> Œ
6la^N Y_2Y_k Dk g2[2V g2ÖDplS gt ]kWSt h§ Œg2ÖDplS ]¤ lDgm KklS ^k g]nUk^ Dt KmdWDak
UeªWgklhÂ^ 5lU Dt 8ÂDpĶ 42eglÆWldĶ _hSt h§ Œg2ÖDplS ]¤ >D ÿDk_ Dì lW_2S_Sk _hSm hu
Œ8gDì ÿklĮ Dt la> 4SmS Dx ÿ^ÂW YodªD KkWWk Kł_m hu ŒdÖSnS3 4SmS Dt 5axD ]¤ hm
dSª]kW Dt ÖdłY Dk gÌ^D ²kW ÿkĮ lD^k Kk gDSk hu>D ÿDk_ gt 4lSlT dSª]kW Dk lUek
lWU¥eW D_Sk hu Œ4SmS C_ dSª]kW Y_ÖY_ Yo_D hu. Œ
6la^N g2ÖDplS Dx V]ª gt l\ÆW ]kWSt h§ STklY dh V]ª Ĭk_k lW^2lýS hxSm hu Œdt g2ÖDplS Dt
lW]kªR ]¤ Dak C_ gklhÂ^ Dk ^xF \m ÖdmDk_ D_St h§ Œ4S3 DakDk_ Dx g2ÖDplS Dì gk2ÖDplSD
Y_2Y_k Dk YoRª [xV hxWk Iklh> Œ
Nm. >g. 6la^N Wt4YWm Y_2Y_k Dì Yå_DÐYWk lgĦk2S Dx ÖTklYS D_St hò> ^h Dhk lD DldSk
ÖdS2ý hu STk DldSk 8Y^nĉ ]kÅ^] YkD_ 4TkªS Dld Dk ]lÖSÕD YkD_ Öd^2 4l\Ó^ĉ hxSm
huÖd^2 4dSå_S hx KkSm hu Œ6g ÿDk_ Dld DldSk laESk Whé hu4lYSn DldSk Öd^2 Dld Dt
]kÅ^] gt DkFK Y_ eÊU ldVkW gt 8S_ 5Sm hu DldSk8ÂYÆW hxSm huDìWhéhxSmhu 4TkªS
DldDldSkDì_IWkWhé D_Sk hu ŒDldSk ]¤ Dld Dì Ó^lĉFS ÿ²k Whé hxSm hu ŒUog_m ]hÂdYoRª
lÖTlS hu- Dld Dt Ó^lĉÂd Dk DldSk ]¤ glÆWdte 4Tdk g2ÖYeªW]kWWk Œ6glgĦk2S ]¤ \kdŌ
Dì ]h°k Dì 4Yt±k Dak ÿlø^k Dx ]hÂdYoRª ]kWk F^k hu Œ
DldSk ]¤ du^lĉD ÿ²k 4Tdk Dld Dt Ó^lĉFS \kdŌ Dt g2[2V ]¤ 6la^N Dk ^h DTW 8ĦnS lD^k
Kk gDSk huŸ]§ ldĵkg D_Sk hó1 Dì Dld 4YWt YkýŌ Dx 4YWk DnJ 42e 4dÔ^ ÿUkW D_Sk hu
lD2Sn ^h \m ldĵkg D_Sk hó1 lD dh 4YWtlWl]ªS YkýŌ Dt Ĭk_k Öd^2 ÿ\kldS Whé hxSk hu Œ 
6la^N Dt 6g DTW Dt 5Vk_ Y_ ]k^k 4údka Wt laEk hu- 6g DTW ]¤ Dld Dt Ó^lĉÂd C_
DakDplS Dt 5UkW-ÿUkW >d2 g2ÖYeª Dì \kdWk ghK ÖYĶ hu Œ6gDt 4lSå_ĉ 6la^N Ĭk_k ]kÆ^
DkÓ^ Dt SmW Öd_\m 6gm C_ lWU¥e D_St h§ Œ6la^N Dt 4Wngk_ DkÓ^ Dk ÿT] Öd_ dh hu
lKg]¤ Dld Öd^2 gt [kS D_Sk hu ŒUog_kÖd_ dh hu lKg]¤ Dld 4Æ^ gt [kS D_Sk huŒC_ Smg_t
Öd_ gt Dld YkýŌ Dt ]kÅ^] gt [kS D_Sk hu ŒYhak Öd_ Dld Dt 4YWt \kdŌ Dì g2ÿtfRm^Sk gt
g2[Ħ huUog_t ]¤ ldetf 8ĥtÔ^ Dì ÿVkWSk hxSm huKugt- ]hkDkÓ^WmlSDkÓ^5lU ŒSmg_k
ÖdRª WkNDŌ gt g2[2lVS hu Œ6W]¤ Uog_k C_ Smg_k Öd_ Dld Dì gKFSk >d2 ÿ[nĦSk gt lWl]ªS
hxSk hu Œ6W]¤ Dld Dk Ó^lĉÂd ldetf łY gt 8\_ D_ gk]Wt 5Sk hu Œ6W]¤ dh Ó^lĉÂd gt munotes.in

Page 102

102कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
Yak^W Dk lW]kªR D_Sk hu ŒlZ_\m6WSmWŌ Öd_Ō Dì DldSk ]¤ ld\kKD _tEk Whé EéIm Kk
gDSm hu ŒDld Dt Ó^lĉÂd gt _lhS DldSk \kfR hx gDSm huDldSkWhé Œ4S3DhWkhxFklD
6la^N Wt Dld Dt Ó^lĉÂd Dt ]hÂd Dx hm ÿlSYklUS lD^k hu Œ 
Dld Dt Ó^lĉÂd Dk ]hÂd hm 5axIWk Dì \kfk ]¤du^lĉD ÿ²k hu Œ6ggt ÖYĶ hu lD ÿk_2l\D
DldSk ]¤ Dld Dì lWd¨^lĉD ÿ²k Dk ÿ[a g]TªD d 5axID 6la^N [kU ]¤ du^lĉD ÿ²k Dk
Y±V_hxF^kTk Œ
6gS_h^hk1h]Wt 6la^N Dì Y_2Y_k Dì Yå_DÐYWk C_ du^lĉD ÿ²k Dk ldÖSpS lddtIW 
lD^k Œ6gm g2U\ª ]¤ h] 5Ft 8WDt lWd¨^lĉDSk Dt lgĦk2S Dì IIkª D_¤Ft Œ
)lWd¨^lĉDSk Dk lgĦk2S:- 
lWd¨^lĉDSk Dx 42útKm ]¤62YgªWa Ã^x_m @Z Yx^ům (ȠȾɁȶɃɄɀȿȲȽȫȹȶɀɃɊɀȷȧɀȶɅɃɊ Dhk
KkSk hu Œ6la^N>K_kYk8ÁP Dt ldIk_Ō gt ÿ\kldS C_ gh]S hò> h§lWd¨^lĉD ÿ²k 8Æhé
Dì ]kÆ^Sk hu Œ>K_kYk8ÁPWt ÖdmDk_ lD^k hu Dì Dld du²klWD Dt g]kW hm lWd¨^lĉD
(ȠȾɁȶɃɄɀȿȲȽ STkdÖSnlWķ (ȦȳȻȶȴɅȺɇȶhxSk hu ŒDld Dk Dk^ª 5Â]lW_Yt± hxSk hu Œ6la^N
Wt 4WtDSk Dx >DSk ]¤ [k2VWt Dt la> Y_2Y_k Dx 5dÔ^D ]kWk Tk Œ6g ÿDk_ DkÓ^ ]¤ 5Â]lWķ
SÂd Y_ lW^2ýR hx KkSk hu C_ dÖSnlWķ SÂd ÿ]nE hxSk hu Œ
6la^NDak Dx \m lWd¨^lĉDGxlfS D_St hò> DkÓ^ Dì 4dVk_Rk Dt la> Dld Dt ]W Dx Dtda
]kÅ^] ÖdmDk_ D_St h§ ŒDkÓ^ Dì ÿlø^k YnW3 Ö]_R Whé hu 4lYSn >DkúSk Dk ÿlSZa hu
lKgDì _IWk Dt la> Dld Dx 4lVD Yå_®] Whé D_Wk Y„SkdhDld-ĆU^ gt ÖdS:4dSå_S
hx KkSm hu Œ6g g2U\ª ]¤ 6la^N Dk DTW hu- Dld Ó^lĉÂd Dì 4l\Ó^lĉ Whé D_Sk hu4lYSn
dh ldleĶ ]kÅ^] ]ký hu Œ 6g SÃ^ Dx dt >D 8Ukh_R Dt ]kÅ^] gt Ó^ĉ D_St h§ lD @³gmKW
C_ gÐZ_ Pk^x³gk6P Dt D± ]¤ ^lU ÈaulNW] Dk Sk_ Pka lU^k Kk> Sx @³gmKW C_
Pk^x³gk6P l]aD_ gÐZ_ >lgP [W KkSt h§Y_2Sn ÈaulNW] Y_ Dx7 ÿ\kd Whé Y„Sk C_ W
>lgP ]¤ ÈaulNW] Dk Dx7lIÆh lUEk7 UtSk hu ŒDld Dk ]W \m ÈaulNW] Dk Sk_ hu Œ6gS_h
DldÓ^lĉFSDì4l\Ó^lĉWhéD_Sk d_Wz dh ldleĶ ]kÅ^] ]ký hu ŒÓ^lĉFS\kdŌDì
4l\Ó^lĉ Dak Whé hud_W 8ggt Yak^W Dak hu ŒDakDk_ ^k Dld gklhÂ^ gpKW htSn Y_2Y_k
gt DnJ atSk hu C_ Y_2Y_k Dx DnJ UtSk hu Œ6g ÿlø^k ]¤ Y_2Y_k gt atWt Dt la> DakDk_ Dx
5Â]-4dgkW ^k DnJ Â^kF D_Wk Y„Sk hu Œ6g g2U\ª ]¤ 6la^N Wt Dhk hu -ŸȫȹȶɁɃɀȸɃȶɄɄɀȷ
ȲȿȲɃɅȺɄɅȺɄȲȴɀȿɅȺȿɆȲȽɄȶȽȷɄȲȴɃȺȷȺȴȶ ȲȴɀȿɅȺȿɆȲȽȶɉɅȺȿȴɅȺɀȿɀȷɁȶɃɄɀȿȲȽȺɅɊ  
DakDk_Dì8ÆWlSDk5Vk_Ó^lĉÂd -ld_lhShxWkC_Ó^lĉÂdDk Yå_Â^kF hm hu ŒDak Dt
±tý ]¤ ^h ÿlø^k hm lWd¨^lĉD_R(țȶɁȶɃɄɀȿȲȽȺɄȲɅȺɀȿ Dì ÿlø^k Dhm KkSm hu Œmunotes.in

Page 103

103- टी. एस. इवल्यट
6g ÿDk_ 6la^N DkÓ^ ]¤ Dld Ó^lĉÂd Dx ]hÂd Whé UtSk Œ8gDì Vk_Rk hu- DldSk6gla>
]hkW Whé hxSm hu³^ŌlD 8g]¤ Dld-Ó^lĉÂd Dk 4d_xYR hu 4Tdk Dld Wt 8g]¤ Dx7 ]hkW
du^lĉD g2Ute lU^k hu]hkW 8ĩkdWk Dì hud_Wz DldSk 6gla> ]hÂdYoRª hxSm hu³^ŌlD 8g]¤
_IWkDk_ Dk dh lWÖYph ]lÖSÕD Dk^ª_S hxSk hu Kx ldleĶ >d2 ldl\ÆW \kdWkB2 Dì
Öd¸J2USkYodªD l[Wk lDgm Yodkªúh 4Tdk Un_kúh Dt l]®R D_Dt >D WdmW gpKW D_Sk hu Œ 
_IWk Dì 6gm lWd¨^lĉDSklWÖYphSk STk SNÖTSk Dx ]hÂdYoRª]kWWt Dt Dk_R hm8gWt laEk
lD lKSWk 4lVD DakDk_ YoRª hxFk8SWk hm 4lVD DakDk_ >d2 8gDt gpKW-g2aµW 5øk2S
]W ]¤ YpTDÂd hxFk Œ
6la^N Wt lWd¨^lĉDSkDt Ux łYŌ Dx ÖdmDk_ lD> Yhak- ÿkDplSD- Kx Dnea leÐYm ]ký Dt
la> hxSm hu STk Uog_k- ldleĶ-ÿyQ DakDk_Ō Ĭk_k 8YaÊV lWd¨^lĉDSk Œ6la^NDì]kÆ^Sk
hu lDŸÿyQ Dld Dk du^lĉD 4Wn\d- ±tý \m lWd¨^lĉD hm hxSk hu Œ
DldSk Dt lWd¨^lĉDlgĦk2S Dt 4Wngk_ DldSk Dk KmdW ÖdS2ý hu C_ dh 8Y^nĉ ]kÅ^]
Dld]lÖSÕD YkD_ Öd^2 4dSå_S hx KkSm hu Œ6g ÿDk_ Dld DldSk laESk Whé hud_Wz
DldSk Öd^2 Dld Dt ]kÅ^] gt eÊU-ldVkW Ĭk_k DkFK Y_ 8S_ 5Sm hu Œdh 8ÂYÆW hxSm hu
8ÂYÆWDìWhéKkSm Œ6gt 8ÆhŌWt DldSkDxDak- ÿlø^k]kWk Œ8ÆhŌWt \kdŌ Dì 4Yt±kDak-
ÿlø^k Dx ]hÂdYoRª ]kWk C_ Dld Dt glÆWdte Dx 4ÖdmDk_ lD^k Œ
6gÿDk_Dhk Kk gDSk hu lD 6la^N Dt 4Wngk_ lWd¨^lĉDSk Dk 4Tª hu-žDld Dt Ó^lĉFS
\kdŌDìldleĶSkDkgk]kÆ^mD_R lKg]¤ Dld 4YWt lWKm \kdŌ Dx DldSk ]¤ 6g ÿDk_ ÿÖSnS
D_Sk hu lKg]¤ dt gdª gk]kÆ^ Dt \kd [W KkSt h§ ŒDld4YWmSmĄg2dtUWk >d2 FhR ±]Sk gt
4Æ^ axFŌ Dì 4Wn\olS^Ō Dx 6g ÿDk_ úhR D_Sk hu lD dt 4Wn\olS^k18gDì lWKm 4Wn\olS^k1
ÿSmS hxSm hu Œ6W4Wn\olS^Ō Dx dh 6g ÿDk_ Ó^ĉ D_Sk hu lD dh ]S g\m Dx úkĻ hxKkSk
hu Œ\k_Sm^ DkÓ^ekľ ]¤ 6gm DxgkVk_RmD_R žlgĦk2S \m Ó^ĉ D_Sk hu Œ
hkak2lD 6la^N Dk lWd¨^lĉDSk Dk lgĦk2S 6SWk 8aLk hò5 hu lD 6gt Öd^2 6la^N \m Whé
g]L Yk> h§ Œ8ÆhŌWt 6gDt ldf^ ]¤ Yhat Kx DnJ Dhk hu[kU ]¤ 8ggt ldY_mS [kS¤ Dhm hu Œ
8ÆhŌWt Öd^2 4YWt ÿk_2l\D ldIk_Ō C_ lWÕDfŎ Dt la> Dhk lD ]§ 8g g]^ OmD gt g]L Whé
Yk^kTk Œ6g ŀlĶ gt 6la^N Dk lWd¨^lĉDSk lgĦk2S 5Ft Dt Dld^Ō C_ 5axIDŌ Dt Ĭk_k
]kÆ^Whéhò5 ŒDldDx]kÅ^]C_]emW[SkWk 8WDk4Y]kW D_Wk hu Œ4F_DldSkDk
Öd^2 4dS_R hxSk hu Sx lZ_ ÿÂ^tD ]WnÕ^ Dld ³^Ō Whé [W KkSk"
‘dÖSnlWķ g]mD_R :- 
Nm. >g. 6la^N Wt 4YWm 5axIWkÂ]D lgĦk2SŌ ]¤ ldetf ŁY gt Ux [kS¤ Dhm hu - lWd¨^lĉD ÿ²k
C_ dÖSnlWķ g]mD_R ŒdkÖSd ]¤ lWd¨^lĉDÿ²k C_ dÖSnlWķ g]mD_R ]¤ ldetf 42S_ Whé
hu Œ6la^N Dt 4Wngk_ Dld DldSk Dì _IWk D_St g]^ Ó^lĉFS \kdŌ ^k ldIk_Ō Dx ÿDN W
D_Dt lDgm dÖSn Dk 4a2Dk_ YoRª dRªW D_Sk hu ŒdÁ^ª- dÖSn Dì DldSk ]¤ ÿVkWSkhm dÖSnlWķ
g]mD_R hu Œmunotes.in

Page 104

104कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
6la^N Wt 6g [kS Dx ÖYĶ lD^k hu lD Dak ]¤ \kd ÿUeªW Dk >D hm ]kFª hu C_ dh hu dÖSnlWķ
g]mD_R Œ6la^NĬk_kÿlSYklUS dÖSnlWķ g]mD_R DxdÖSn ^xKWk ld\kd ldVkW ^k ]oSª
ldVkW Dt Wk] gt KkWk Kk gDSk hu ŒDld K[ DkÓ^ _IWk ]¤ÿdp° hxSk huSx 8gDt ]oa ]¤ Dx7
>D hm \kd ÿt_D _hSk hu lD2Sn [kU ]¤ 4WtD \kdg2dtUW d ldIk_ Y_ÖY_ l]aWt aFSt h§ d DkÓ^
Dì Yå_RlS ^k g]klĮ hxSt-hxSt W KkWt lDSWt \kdŌg2dtUWkB2 d ldIk_Ō Dk glÌ]®R d lda^W
hx InDk hxSk hu Œ6la^N Dt 4Wngk_ 4]oSª Dk ÿÂ^± g2ÿtfR Whé hx gDSk ŒlDgm ]oSª dÖSn Dì
ghk^Sk gt 4]oSª Dk g2ÿtfR hxSk hu Œ 4S3 Dld 4YWm g2dtUWkB2 d 4Wn\olS^Ō Dì 4l\Ó^lĉ Dt
la> dÖSn]naD lIÆhŌÿSmDŌ Dk ÿ^xF D_Sk hu Œ6g S_h 4]oSª \kdŌg2dtFxldIk_Ō >d2
4Wn\olS^Ō Dt g2ÿtfR htSn Dld Dx ?gm dÖSnlÖTlSGNWkDkldÆ^kgD_WkIklh> lKg]¤ 8gDt
\kd dÖSnB2 ]¤ Y^ªdklgS hxD_ YkOD ^k ®xSk Dt ĆU^ ]¤ 8gm \kd Dx KkFpS D_ gDt ŒDld
4YWt \kdŌ Dt ]olSª D_R Dt ÿlS lKSWk gKF C_ g±] hxFkg2ÿtfR ]¤ 8gt 8SWm hm gZaSk
l]atFm Œ
Dld 4YWm g2dtUWkB2C_ 4Wn\olS^Ō Dì 4l\Ó^lĉ Dt la> ]oSª ldVkW gt Dk] atD_ 4]oSª Dx
]oSª D_ UtSk hu ŒYå_Rk]S3 6W ÿSmDŌ gt OmD dhm \kdWk>1 ®xSk ^k YkOD Dt ]W ]¤ KkúS hxSm
h§ Kx Dld Dt ]W ]¤ KkúS hò7 Tm ŒDkÓ^ Dì gZaSk 6gm ]¤ hu Dì \kdWkB2 C_ 8gDt ]oSª
ldVkW ]¤ YoRª gk]2KÖ^ >d2>DłYSkhx Œ6la^NDì^hgoý Ó^k´^k DnJ 6g ÿDk_ hu-
\kd 4]oSª hxSk hu Œ4S3 8gDì 4l\Ó^lĉ lDgm ]oSª dÖSn Dì ghk^Sk gt hm g2\d
hu Œ
lKg lDgm dÖSn gt lKg lDgm \kdDì4l\Ó^lĉ 4l\Ó^2µ^ \kd 4l\Ó^2KD
dÖSn ]¤ ?gk g2[2V hxWk Iklh> lD 8g dÖSn gtdh\kd4l\Ó^ĉhx gDt Œ^h dÖSn
eÊU gt dugm dÖSn 4l\ÿtS hu Kx >D C_ Sx Dld Dt \kd Dx 4l\Ó^ĉ D_¤ C_
Uog_m B_ \kdD Dt ]W ]¤ SÂgŀe \kd 8ÂYÆW D_¤ Œ
‘6g S_h ]oSª ldVkW Dk Dx7 lWlIJS łY Whé hu Œ
’[kĻdÖSnB2 Dì ghk^Sk gt\kdD Dt ]W ]¤ dugt hm \kd 8OSt h§ Kugt Dld Dt ]W ]¤
8ÂYÆW hò> Tt Œ
6la^N ]kWSt h§ lD Dld 4YWm \kdWk Dt la> DnJ eÊU ldVkWDnJ dÖSnDnJ GNWk C_ DnJ
Yå_lÖTlS ÿÖSnS D_St IaSk hu Œ^t eÊUdÖSn C_ GNWkDldDì\kdWk5lUÖTkWY_DldSk
]¤ ÿ^nĉ hxSt h§ Œ6la^N @ÊKtl³Nd Dxå_atlNd eÊU 6ÖSt]ka D_St h§ ŒdÖSnlWķ g]mD_R
lgĦk2S 6la^N Dk ]ylaD 8ĩkdWkWhé hu Œ6g lgĦk2S Dk gdªÿT] g2DtS 4_ÖSn Dt DkÓ^ ekľ
]¤ l]aSk hu Œ[kU ]¤ Āk2gmgm ÿlSDdklU^Ō Wt \m DkÓ^ ]¤ 6g YĦlS Dk 4Wng_R lD^k Œ]Wx\kdŌ
C_ g2dtFŌDì DkÓ^ ]¤ gdō°] 4l\Ó^lĉ hxSm hu Œ6la^N ]kWSt h§ lD Dld ]kWg FS g2dtFŌ Dk
4TdkDld Dt ]Wx\kdŌ DkgĆU^ SD gmVk g2ÿtfR Whé hx gDSk6gla>DldDx 4YWt g2dtFŌ munotes.in

Page 105

105- टी. एस. इवल्यट
gt g2ÿtfRDt la> dÖSnB2lÖTlS^Ō C_ GNWkB2 Dk InWkd D_Wk Iklh> lKggt 8WDì dÖSnB2
lÖTlS^ŌC_ GNWkB2 Dt ]kÅ^] gt Dld Dt ]Wx\kd YkOD SD g2ÿtlfS hx gDt Œ6gS_hDld
g2dtFŌSTk ]Wx\kdŌ Dt g2ÿtfR Dt la> dÖSnlWķ g]mD_R Dx ÿkĮ D_Wk 5dÔ^D hu ŒlDgm?gm
Oxg dÖSnlIýÓ^lĉUkW 5lU Dk ÿÖSnSmD_R Kx Dld g2dtFŌDx YkODŌ Sn_2S 5hòlS D_ 
gDt Œ4S3 dhm dÖSnlWķ g]mD_R hu Œ
6g ÿDk_ h] Dh gDSt h§ lD 6la^N Dk dÖSnlWķ g]mD_R lgĦk2S \kd ÿUeªW Dk ]hÂdYoRª
lgĦk2S hu Kx DkÓ^ Dx g]LWt ]¤ ]hÂdYoRª d lWlIJS \ol]Dk lW\kSk hu Œ
’gk_k2e
Nm>g6la^N Ĭk_k ÿlSYklUS lgĦk2SY_2Y_k Dì Yå_DÐYWk C_ du^lĉD ÿ²klWd¨^lĉDSk
Dk lgĦk2S C_ dÖSnlWķ g]mD_R Dk lgĦk2S SmWŌ 8Æh¤ YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ Dt ]hÂdYoRª
5axIDŌ- ldIk_DŌ ]¤ ekl]a D_St h§ Œ
6la^N Wt Y_2Y_k Dx ldetf ]hÂd lU^k C_ 6g [kS Y_ \m [a lU^k Dì Y_2Y_k Dt \mS_ hm Dld
Dì du^lĉD ÿ²k Dì gkTªDSk ]kÆ^ hxWm Iklh> Œ
Y_2Y_kDx Yå_\klfS D_St hò> 8ÆhŌWt Dhk lDŸ6gDt 42SFªS 8W g\m Ödk\kldD Dk^Ŏ5USŌ
_mlS- å_dkKŌ Dk g]kdte hxSk hu Kx ÖTkW ldetf Y_ _hWt dkat axFŌ Dt gh-g2[2VDkÿlSlWlVÂd
D_St h§ ŒY_2Y_k Dt \mS_ ldetfS:Vkl]ªD 5Ik_Ō gt atD_ gk2ÖDplSD [xV?lShklgD[xVDk
g]úSk gt ldĴtfR hxSk hu Œ6la^N ^h ]kWSt h§ lD Y_2Y_k 8°_klVDk_ ]¤ ÿkĮ Whé hxSmdh
4lKªS Dì KkSm hu ŒdÖSnS3 6la^N Dtla> Y_2Y_k>D 4ldl¸JÆW ÿdkh hu Kx 4SmS Dt
gk2ÖDplSDgklhlÂ^DUk^ _t8°]k2e Dx dSª]kW Dx g]pĦ D_Sk hu Œ^h 4SmS Dì KmdW elĉ hu
lKggt dSª]kW Dk lW]kªR hxSk hu C_ \ldÕ^ Dk 42Dn_ ZoNSk hu ŒY_2Y_k Dt Wk] Y_ 42VldĵkgŌ
C_ łl…^Ō Dk 4WnD_R Whé D_Wk Iklh> Œ
Y_2Y_k Dt ]hÂd Dt gkT hm 6la^N Wt DkÓ^ Dì lWd¨^lĉDSk Dt lgĦk2S Dk ÿlSYkUW lD^k Œ
8gWt 5Â]lWķ (ȪɆȳȻȶȴɅȺɇȶ gklhÂ^ Dt ÖTkW Y_ dÖSnlWķ (ȦȳȻȶȴɅȺɇȶgklhÂ^ Dx ldetf
]hÂdlU^k Œ8WDt 4Wngk_Ÿ]hkW_IWkDk_ lWd¨^lĉD hxSk huDldSk \kd lD 8Æ]nĉ 4l\Ó^lĉ
Whé hudh \kd gt ]nlĉ hudhÓ^lĉÂdDì4l\Ó^lĉWhé Ó^lĉÂd gt ]nlĉ hulD2Sn lWIJ^ hm
lKW]¤ Ó^lĉÂd C_ \kd hudt hm ^h KkW gDSt h§ lD 8W]¤ ]nlĉ Dì 5Dk2±k Dk4Tª ³^k hxSk
hu Œ
6la^N Dt 6g lgĦk2S Dx hm lWd¨^lĉDSk Dk lgĦk2SDhk KkSk hu Œ8ÆhŌWt 6glgĦk2S Dk
ÿlSYkUW_x]k2lND Dld^Ō Dì Ó^lĉdkUmSkDt ld_xV ]¤ lD^k ŒgkThm6g lgĦk2S Dt ÿlSYkUW
Dt ]kÅ^] gt 8ÆhŌWt DkÓ^ lgĦk2S Dx du²klWD [WkWt DìDxleeDì6la^N Wt Dld Dt ]W Dì
SnaWk ÈaulNW] Dt Sk_ gt Dì8ÆhŌWt Dhk lD ^lU@³gmKWžC_gÐZ_Pk^x³gk6P žDt munotes.in

Page 106

106कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
D± ]¤ ÈaulNW] Dk >D Sk_ Pka lU^k Kk> Sx @³gmKW C_ gÐZ_ Pk^x³gk6P l]aD_
gÐÉ^o_g >lgP [W KkSt h§ lD2Sn 6g gÐÉ^o_g >lgP ]¤ ÈaulNW]DkDx7lIÆhlUEk7Whé 
UtSk ŒÈaulNW] Dk Sk_ \m YoRªS: 4ÿ\kldS _hSk hu Œ6gm ÿDk_ Dld Dt ]W Dt g2YDª ]¤ 4WtD
ÿDk_ Dt g2dtUW 4Wn\olS^k C_ \kd 5St hu C_W>-W> łY úhR D_St _hSt h§ lD2Sn ÿy… Dld
Dk]W4ÿ\kldS _hSk hu ŒdkÖSldDSk ^h hu Dì _IWkDk_ lKSWk ÿy… C_ Yå_Y³d hxFk 8g]¤
\xĉk C_ ąĶk Ó^lĉÂd Dk 42S_ 8SWk hm ÖYĶ hxFk Œ
6la^NĬk_kÿlSYklUS dÖSnlWķ g]mD_RžȦȳȻȶȴɅȺɇȶȚɀɃɃȶȽȲɅȺɇȶ Dk lgĦk2S \m ldetf
]hÂd Dk hu ŒdÖSnlWķ g]mD_Ržgt SkÂY^ª hu\kdkWnDoa 5a2[W ldVkWž Œ6la^NDk]kWWk
hu lD ÿÂ^tD \kd Dì ÿ\kdm 4l\Ó^lĉ Dt la> 5dÔ^D hu lD Dld ?gm dÖSnB2lÖTlS^Ō^k
GNWkB2 Dk I^W D_¤Kx\kd-ldetf Dx 8lUĮ >d2 KkFpS D_Wt Dt la> 8lIS 5a2[W Dk Dk]
D_ gDt Œ6la^N Wt 6gdÖSnlWķ g]mD_RžlgĦk2S Dì SnaWk \k_Sm^ _g lgĦk2S Dì ld\kdWk
-Ó^kYk_ gt Dì Kk gDSm hu Œ
6gÿDk_42SS3 Dhk Kk gDSk hu 42útKm Dt [mgdé eSkÊUm Dt Dld g]m±DŌ ]¤6la^NDk
ÖTkW 4Æ^S] hu Œ8ÆhŌWt 42útKm Dì Ó^dhkå_D g]m±k Dx W Dtda g]pĦ lD^kd_Wz8gtW7
]^kªUk ÿUkW Dì Œ8ÆhŌWt 4l\KkSm^g2ÖDk_Ō Dx W^t g2U\ª ]t ÿlSlķS lD^k ŒlgĦk2S ú2TŌ Dì
_IWk W D_St hò> \m 8ÆhŌWt 4WtD ]hßdYoRª lgĦk2SŌ Dx ÿlSlķS lD^kŒ 5VnlWD du²klWD lI2SW
Dx Å^kW ]¤ _ED_ 8ÆhŌWt DkÓ^ Dx W7 \ol] Y_ ÿlSlķS lD^k Œ>D g]m±D Dt łY ]¤ 8ÆhŌWt
gklhÂ^ Dì Kmd2S Y_2Y_k Dt g2_±R Y_ [a lU^k ŒŁlI^Ō Dt Yå_ÕDk_ Dx 5dÔ^D ]kWk C_
gklhÂ^ Dt [xV C_ 5ÖdkU Dì ]h°k ÖYĶ Dì Œ5axIWk Dì g]plĦ Dt la> 8ÆhŌWt SnaWk C_
ldĴtfR Dx 4lWdk^ª ]kWk Œ6la^N Wt ®tķ 5axID Dt la> ghk^Sk Dt gkT hm Ó^kYD 4Å^^W
C_ ÖYĶ ldĴtfR -±]Sk Kugt FnRŌ Dx \m 5dÔ^D ]kWk Œg[l]akD_ 8ÆhŌWt 42útKmg]m±k
Dx 4lVD gt 4lVD dÖSnlWķ C_ ldeU [WkWt ]¤ ]hÂdYoRª \ol]Dk lW\k7 Œ
“UmGō°_m^ÿij 
 6la^N Dì Y_2Y_k Dì Yå_DÐYWk Y_ ÿDke Pkla> Œ
 6la^N Wt lKg Y_2Y_k Dx ÖdmDk_ lD^k 8gDìYå_DÐYWkÖYĶDìlK> Œ
 6la^N Dt 4Wngk_ du^lĉD ÿ²kY_ÿDkePkla> Œ
 Nm. >g. 6la^N Wt du^lĉD ÿ²k Dt g2[2V ]¤ Kx ldIk_ Ó^ĉ lD> h§8WDkYå_I^UmlK> Œ
 lgĦ DìlK> lD 6la^N DldSk ]¤ dÖSnlWķ g]mD_R Dt Y±V_ Tt Œ
 “6la^N Dì lWd¥lĉDSk hm dÖSnlWķ g]mD_R hu Œ 6g SÃ^ Y_ 4YWt ldIk_ lalE> Œ
munotes.in

Page 107

107- टी. एस. इवल्यट
”aGn°_m^ ÿij
ÿNm>g 6la^N Dk Yo_k Wk] ³^k Tk"
8°_-Tv]g ÖNWªgz 6la^N (ȫȹɀȾȲɄȪɅȶȲɃȿɄȜȽȺɀɅ 
ÿgW—’—]¤ Nm >g 6la^N Dx gklhÂ^ Dt la> lDg Yn_ÖDk_ gt gÌ]klWS lD^k F^k
Tk"
8°_-Wx[ta Yn_ÖDk_
ÿ‘Nm >g 6la^N lDW ldĬkWŌ gt ÿ\kldS Tt"
8°_-Nm 7 Ļo] C_ >K_k Yk8ÁP Œ
ÿ’6la^N Wt gklhÂ^ atEW Dt la> lDgDk ²kW 4lWdk^ª ]kWk hu"
8°_-Y_2Y_k C_ 6lShkg Dk ²kW 4lWdk^ª ]kWk Œ
Y“6la^NlDgYlýDk Dt g2YkUD Tt"
8°_-U øk6Ntå_^W(ȫȹȶȴɃȺɅȶɃȺɀȿ 
ÿ”6la^N Dì 5axIWk Dk ]oakVk_ lW[2ÆV DyW gk hu"
8°_-ůtPmeW >2P Um 62lPldKn4a Nua¤N
ÿ•Y_2Y_k >d2 du^lĉD ÿ²k lDg ldIk_D Dk ÿlgĦ lW[2V hu"
8°_-6la^N
ÿ–6la^NY_2Y_k Dk ]hßdYoRª SÂd lDgt ]kWSt Tt"
8°_-6lShkg[xV
ÿ—6la^N Wt ÿk_2Ì\ ]¤ lDgDk ld_xV lD^k Tk"
8°_-du^lĉD ÿ²k
ÿŽ6la^N Wt 4WtDSk Dx >DSk ]¤ [k2VWt Dt la> lDgt 5dÔ^D ]kWk Tk"
8°_-Y_ÌY_k
• g2U\ª YnÖSD¤
 \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ STk lh2Um 5axIWk - Pv _k]I2U lSdk_m
 YkIJkÂ^ DkÓ^ lI2°W › ÿx DŁRke2D_ 8YkÅ^k^ 
 DkÓ^ekľ >d2 gklhÂ^kaxIW - h_me ÿDkeW ]2lU_
 \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ STk 5axIWk - ÿx^xFtÆþ ÿSkYlg2h 
 YkIJkÂ^DkÓ^ekľ - PvlýaxDìWkT®mdkÖSd Pv F2Fk ghk^
 \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ lgĦkÆS - FRYlSI2U FnĮ
 YkIJkÂ^DkÓ^ekľ6lShkg lgĦk2S C_ dkU Pv \Fm_Tl]®
 YkIJkÂ^DkÓ^ekľ - UtdtÆþWkT e]kª
ٟٟٟٟٟٟ
munotes.in

Page 108

108कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
6Dk7’
57>å_IPzªg
Ó^kdhkå_D5axIWk _kFkÂ]D4Tªg2dtFŌDkg2SnaWg2ÿtfR
6Dk7DìłY_tEk
Ž 6Dk7 Dk 8ĥtÔ^
 ÿÖSkdWk
 57>å_IPzªg 
Ó^kdhkå_D5axIWk 
_kFkÂ]D 4Tª
‘ g2dtFŌ Dk g2SnaW
’ g2ÿtfR Dk lgĦk2S 
‘ gk_k2e
’ UmGō°_m^ÿij 
“ aGn°_m^ ÿij
” g2U\ª YnÖSDt
.Ž6Dk7Dk8ĥtÔ^
6g 6Dk7 Dk ]n´^ 8ĥtÔ^ ldīklTª^Ō Dx YkIJkÂ^ ldĬkWldIk_D57> å_IPzªg Ĭk_k
ÿlSYklUSÓ^dhkå_D5axIWk _kFkÂ]D 4Tªg2dtFŌ Dk g2SnaW C_ g2ÿtfR Dt lgĦk2SŌ Dì
ldÖSpS KkWDk_m UtWk hu Œ
ÿÖSkdWk
57 > å_IPzªg Dk Yo_k Wk] 7d_ 5]ªÖůŌF å_IPzªg (–—‘-—•—Tk Œ [mgdm gUm Dt
5axIDŌ ]¤ ^e C_ ÿ\kd UxWŌ hm ŀlĶ^Ō gt 6WDk Fy_dYoRª ÖTkW hu Œ6ÆhŌWt D¤lāK
ldĵldīka^ gt 5Ik_-ld²kWȤɀɃȲȽȪȴȺȶȿȴȶ ]¤ ÖWkSD Dì 8YklV ÿkĮDìTm Œ ]Wxld²kW
]¤ 8WDì Fh_m YuO Tm Œ 6gDt 4lSå_ĉ 4Tª, ld²kW]kWdld²kWgŏU^ªekľ 5lU Dt \m Fh_t
]]ª² TtlKWDk 8ÆhŌWt 4YWt lgĦk2S lWłYR ]¤ Enak ÿ^xF lD^k hu Œ 5axIWk Dt ±tý ]¤ å_IPzªg
Dì Ux DplS^k1 - munotes.in

Page 109

109१२ - आई. ए. ररचड ्सिस
U lÿ2lgYÐg @Z laN__m lølNlgº] (ȫȹȶɁɃȺȿȴȺɁȲȽɄɀȷȣȺɅȶɃȲɃɊȚɃȺɅȺɄȾ 
ÿul³NDa lølNlgº] (ȧɃȲȴɅȺȴȲȽȚɃȺɅȺɄȾ 
ldetf łY gt IlIªS hu Œ dt ]oaS3 ]Wxdu²klWD STk ]oÐ^ dkUm g]m±D hu Œ 4S38WDkgklhlÂ^D
lddtIW ]Wxld²kW Dt V_kSa Y_ hu Œ 6gm ŀlĶ gt 8ÆhŌWt ātPat DtDak Dak Dt la>žlgĦk2S Dk
E2PW D_St hò> ]oÐ^ lgĦk2S Dì ÖTkYWk Dì Œ å_IPzªg Dk ]S hu lD 5K K[ ÿkImW Y_2Y_k>1 NoN
_hm hu C_ ]oÐ^ ldGlNS hx _ht h§S[gË^ g]kKDak C_ DldSk Dt ghk_t hm 4YWm ]kWlgD
Ó^dÖTk C_ g2SnaW [Wk> _E gDSk hu Œ å_IPzªg Dt ldIk_ gt gklhÂ^ g]m±k Dk lgĦk2S Ux
ÖS2\Ō Y_ lNDk hxWk Iklh> >D ]oÐ^ C_ Uog_k g2ÿtfR Œ
57 > å_IPzªg
Ó^kdhkå_D5axIWk 
57. >. å_IPzªg 5VnlWD DkÓ^ekľ Dì Y_2Y_k Dt ]hÂdYoRª g]m±D-5axID hu Œ dt du²klWD
Tt 6gmla> 8ÆhŌWt 4YWt DkÓ^ lgĦk2S C_ 5axIWk Dt ]kWU2P ]Wxld²kW C_ ]Wxdu²klWD
lddtIW 5Vkå_S łY ]¤ ÿÖSnS lD> Tt Œ8WDì 5axIWk Dt 5Vk_ DkÓ^ ]oÐ^ C_ g2ÿtfR Dt
lgĦk2S hu Œ
57. >. å_IPzªg Wt 4YWm du²klWD C_ ]Wxdu²klWD ŀlĶ Dx gklhÂ^ g]m±k ^k 5axIWk ]¤
g]klhS D_Dt >D W7 _xeWm l[Et_m Œ ^h ]Wxld²kW gt gklhÂ^ Dt ±tý ]¤ 5> h§ Œ 4S36WDì
g]m±k YĦlS ]Wxdu²klWD SDŎ Y_ 5l®S hu Œ du²klWD 8ÆWlS >d2 \ylSD g]plĦ Dt g2U\ª ]¤
DldSk Dk 4d]oÐ^W hm Whé hò5 4lYSn 8gDk 4lÖSÂd \m ES_t ]¤ Y„k 5\klgS hxWt aFk Œ
4WtD ldĬS KWŌ Wt DldSk Dt 6g 42VDk_ YoRª lÖTlS Dì e2Dk Dk lWdk_R D_Wt Dk Kx ÿ^kg
lD^k8W]¤ 57. >. å_IPzªg Dk ldetf ÖTkW hu Œå_IPzªg Wt ]kWd gË^Sk >d2 8gDt ]kWlgD
g2SnaW Dt la> DldSk Dì 4lWdk^ªSk GxlfS Dì C_ ^h ÿlSYklUS lD^k lD dSª]kW g]^ Dt
]oÐ^ ldGNW Dt ^nF ]¤ DldSk hm Ó^lĉ Dt 4lÖSÂd Dì _±k D_ gDSm hu Œ
57. >. å_IPzªg DkÓ^kWn\olS Dx g2gk_ gt 4aF Wk ]kWD_ 8gDt 4Æ^xÆ^kl®S ÿFk… g2[2VŌ Dx
ÖdmDk_ D_St h§ Œ 8ÆhŌWt āuPat DtDakDak Dt la>žlgĦk2S Dk D„k ld_xV lD^k C_Dak
KmdW Dt la>žDx4lVD]hÂdlU^k Œ 8ÆhŌWt WulSDSk Dx \m ]Wxdu²klWD ]kWdSkdkUm ŀlĶ gt
hm Y_Ek hu Œ 8WDì ŀlĶ ]¤ 4¸Jk dhm huKx ]oÐ^dkW hx C_ ]oÐ^dkW dhm huKx ]W ]¤ g2FSm
>d2 g2SnaW ÖTklYS D_ gDt Œ å_IPzªg Dì 5axIWkÂ]D YĦlS 4]tå_Dk Dì WÓ^ 5axIWk gt
[hòS 4lVD ]lh]klÆdS hò7 hu Œ ^īlY å_IPzªg Dt ]SkWngk_ gklhÂ^ Dì g]m±k Dk >D]ký 8ĥtÔ^
8gDk ]oÐ^k2DW D_Wk hu Œ6g g2U\ª ]¤ 8ÆhŌWt ÖYĶ Dhk hu lDŸ]oÐ^C_ ÿtfRm^SkDìl\l°
Y_ hm 5axIWk Dt \dW Dk lW]kªR hx gDSk hu Œ 6g ÿDk_ å_IPzªg Wt gklhlÂ^D g]m±k Dx munotes.in

Page 110

110कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
]kWdm^ ]oÐ^Ō Dì Snak Y_ _Ek hu C_ g2YoRª YkIJkÂ^ 5axIWk Dx >D du²klWD 5Vk_ ÿUkW
lD^k hu Œ
å_IPzªg Dt 4Wngk_ 5axIWk gklhÂ^ Dk ]oÐ^k2DW D_Sm hu C_ gkT hm 8gDt ]oÐ^k2DW Dt
]kWU2PŌ Dk \m lWVkª_R D_Sm hu Œ 8gWt 5axIWk Dx >D ÖdS2ý ekľ Dt łY ]¤ ÖdmDk_ lD^k
hu ŒlWÕDfªS:å_IPzªg Dt g]m±kÂ]D lgĦk2SŌ Dt 4Å^^W gt ²kS hxSk hu lD dh du²klWD
4ÆdtfD Tk Œ ^Um h] DldSk Dt ]oÐ^ Dk Y_m±R D_Wk IkhSt hu Sx h]¤ ^h KkWWk hxFkDìDldSk
Dì_IWk D_St g]^ DldDì ³^k lÖTSm _hSm hu"STk DldSk Dì 4Wn\oSm D_St g]^ YkO Dì
³^k lÖTSm _hSm hu"6gDt la> 5dÔ^D hu lD lDgm DakDpSm ]t 8Y^nĉ eÊUkdam Dk gkdVkWm
YodªD ldĴtfR D_St hò> h] 6g [kS Dk YSk aFk>1 Dì 4YWt YkODŌ C_ 5VnlWD g]m±k Dx dh
DpSm lDg ÿDk_ ÿ\kldS D_Sm hu Œ 6g ÿDk_ 4YWt g]m±kÂ]D lgĦk2Sx ]¤ du²klWD ŀlĶDxR Dk
4YWkWk YkIJkß^ g]m±k ekľ Dx å_IPzªg Dì [Pm UtW g]Lm Kk^tFm Œ6g5Vk_Y_ å_IPzªg Dì
5axIWk Dx Ó^dhkå_D ]kWk Kk gDSk hu³^xDì dtDakDak Dt la>žlgĦk2S Dt ld_xVm
C_DakKmdW Dt la^tžlgĦk2S Dt g]TªD Tt Œ ^h >D Ó^dhk_m [kS hu Dì DldSk C_ Dak
Ĭk_k ®xSk C_ YkOD 4Tdk UeªD Y_ 4WnDoa ÿ\kd hxWk Iklh> Œ DldSk Y…D_ ^h gnWD_
®xSk C_ YkOD Dx STk DakDplS UtED_ UeªD Dx 5W2U Dì 4Wn\olS hxWm Iklh> Œ ^lUDldSk
gt ®xSk ^k YkOD Dx STk DakDplS gt UeªD Dx Dx7 ]kWlgD ak\ 4Tdk 8gDt ]W ]¤ 4WnDoa
ÿlSlø^k Whé hò7 Sx dh DldSk C_ Dak Ó^Tª hu Œ6g ÿDk_ Dì DldSk Dx Dx7 ³^Ō Y…tFk ^k
gnWtFk STk 6g ÿDk_ Dì DakDplS Dx Dx7 ³^Ō UtEWk IkhtFk Œ
_kFkÂ]D4Tª: 
57. >. å_IPzªg5axIWk Dt ±tý ]¤ ]oÐ^ C_ g2ÿtfR Dt ÿ[a Y±YkSm Tt Œ 8ÆhŌWt Dak C_
DldSk Dì ®tķSk Dk 5Vk_ g2ÿtfR Dx hm ÖdmDk_ lD^k hu Œ 8ÆhŌWt ]kWk hu lD Dak>1 dh]kÅ^]
hu lKWDt Ĭk_k DakDk_ 4YWm 4Wn\olS^Ō Dx Uog_Ō SD Yhò2IkWt Dk ÿ^kg D_Sk hu Œ ]WnÕ^ 4YWm
4Wn\olS^Ō Dx Uog_Ō SD 4dÔ^ g2ÿtlfS D_Sk hu ³^ŌlD g2ÿtfR axD Ó^dhk_ Dk 4lWdk^ª 42F
hu Œ _kF-Ĭtfÿt]ghkWn\olS Yk_ÖYå_D g2ÿtfR ^kWm lD 4YWm 4Wn\olS^Ō Dt 5UkW-ÿUkWDkhm
WSmKk hu Œ lD2Sn g2ÿtfR Dì ±]Sk g\m axFŌ ]¤ >D g]kW Whé hxSm hu Œ DakDk_C_KWgkVk_R
Dì 4Wn\olS ]¤ SklÂdD 42S_ Whé hxSk Œ 42S_ hxSk hu - 4Wn\olS Dì 4l\Ó^lĉ ]¤ Œ [hòSaxFŌDì
4Wn\olS Fo2Ft Dk FnP huFo2Fk Fn„ Dt ÖdkU Dk 4Wn\d Sx D_Sk huY_2Sn 8gt Dh Whé YkSk Œ lKgt
dkRm Dk d_UkW ÿkĮ hu dh 8gt DhSk hu Œ 6g ±]Sk ]¤ Dld >D DU] C_ 5Ft hu Œ dh Dtda
DhSkhmWhé[lÐD 6g Q2F gt DhSk hu lD Uog_xDx \m dh 4Wn\olS 4YWm Kugm ÿSmS hxWt
aFSm hu C_ S[ ]W ]¤ 5Sk hu lD ?gk h]Wt \m D7 [k_ gxIk Tk Y_2Sn 6g Eo[m gt Whé Dh 
Yk>Œmunotes.in

Page 111

111१२ - आई. ए. ररचड ्सिस
å_IPzªg Dt 4Wngk_ 6g g2ÿtfR Dk g[gt geĉ ]kÅ^] hu - \kfk Œ \kfk Dt g2[2V ]¤ å_IPzªg Wt
Y^kªĮ ldIk_ lD^k hu C_ \kfk Dt Ux \tU [Sk> h§:- SÃ^kÂ]DɃȶȷȶɃȶȿɅȺȲȽC__kFkÂ]D
ȶȾɀɅȺɀȿȲȽ Œ Dld du²klWD Dt g]kW SÃ^Ō Dk exV Whé D_Sk4lYSn dh Sx _kFkÂ]D
4dÖTkB2 Dì gKªWk D_Sk hu Œ
\kfk DnJ ?gt ÿSmDŌ Dk g]oh huKx ®xSk C_ YkOD Dt ]W Dt4WnłY]WlÖTlSDx8ÂYÆW
D_ Ut Œ å_IPzªg Dt 4Wngk_ eÊU 4YWt ]¤ YoRª ^k ÖdS2ý Whé hxSt Œ WkUeÊU-YhIkW\kd-ldIk_-
ÿg2F 5lU \m 6gDt gkT Kn„t _hSt h§ Œ
57. >. å_IPzªg Wt \kfk DkKx _kFkÂ]D \tU [Sk^k hudh dkÖSd ]¤ _kFkÂ]D 4Tª hu Œ SÃ^kÂ]D
\kfk Dk 4Tª SÃ^Ō Dk ²kW D_kWk hxSk hu Œ DldSk Dì \kfk SÃ^kÂ]D 4Wn\olS WD_kDt
_kFkÂ]D 4Wn\olS D_kSm hu Œ ^hm \kfk Dk _kFkÂ]D 4Tª hu Œ ^h_kF5Â]DTkDldSkDì\kfk
Dk hm hx gDSk hu³^ŌlDDldSk ]WnÕ^ Dt ]W ]¤ _kF 4TkªS ÿt] 4Tdk akdÁ^k Dk \kd 8ÂYÆW
D_Sm hu Œ ^h Dk^ª DldSk \kfk Dt _kFkÂ]D 4Tª Dt Ĭk_k YoRª D_Wt ]¤ gZa hxSm hu Œ
57. >. å_IPzªg \kfk Dx ?gt ÿSmDŌ Dk g]oh ]kWSt Tt Kx ®xSk4Tdk YkOD Dt ]W ]¤ Dld
4Tdk gklhÂ^Dk_ Dt ]W Dt 4Wn\d Dt 4WnłY lÖTlS 8ÂYÆW D_ Ut Œ 6gÿDk_\kfkDì
ÿSmDkÂ]DSk dĉk C_ ®xSk Dt [mI 4E2P ]kWlgDÓ^kYk_ Dk goýYkS D_Sm hu Œ
DldSk Dk g2[2V [ylĦD gÂ^ gt Whé hxSk4lYSn _kFkÂ]Dlø^k gt hxSk hu Œ h]k_m \kdWkB2
Dx Kx [kS K1ISm huSTk Kx [kS ld_xVm ÿSmS Whé hxSm dhm DkÓ^ gÂ^ hu Œ
DkÓ^ Dt 6g _kFkÂ]D gÂ^Dì 8ÂYl° DldSk Dì \kfk ÿÖSnS D_Sm hu Œ \kfk Dt Ux ÿDk_ Dt
4Tª hxSt h§ - >D SÃ^kÂ]D 4Tª C_ Uog_k _kFkÂ]D 4Tª Œ
SÃ^kÂ]D 4Tª UeªW6lShkg\oFxaFlRSld²kW 5lU Dk ldf^ hu C_ _kFkÂ]D 4Tª DldSk
Dk ldf^ hu Œ DldK[lDgm Wkl^DkDk ^k ^ndSm Dt ]nE Dx I2þ]k Dt g]kW [SkSk hu Sx ^hk1
SÃ^kÂ]D 4Tª Whé hxSk [lÐD _kFkÂ]D 4Tª hxSk hu ³^ŌlD lDgm \m ľm Dk ]nE I2þ]k Dt
g]kW ÿDkleS D_Wt dkak Whé hx gDSk hu Œ
å_IPzªgDldSk Dt la> a^ Dx 4lWdk^ª ]kWSt h§ Œ 8WDt 4Wngk_ a^Dtda ÅdlW^Ō Dì Ó^dÖTk
Whé hu8g]¤ F2\m_ \kdWk>1 C_ eÊUŌ Dt 4Tª \m lW^xlKS _hSt h§ Œ a^ Dì lÖTlS Dtda 9Y_m
V_kSaY_hmWhé_hSm 8gDkldDkg ]W C_ \kfk Dì Fh_k7 gt hxSk hu Œ \kfk ]¤ 9Y_m a^
Sx \kfk Dt eÊUŌ Dt Ĭk_k 5Sm huY_2Sn 52Så_D a^ DkDk^ª \kfk Dk _kFkÂ]D 4Tª hm D_Sk
hu Œ DldSk ]¤ [kĻ 4Tdk 9Y_ma^ Dt la> \m Dx]a ÅdlW ^k WkU dkat eÊUŌ Dì 5dÔ^DSk
hxSm hu Œ Dx]aWkU^k 8¸Ik_R dkat eÊU lWlIJS łY gt _kFkÂ]D 4Tª dkat hŌFt Œ Dx]aWkU
dkat eÊU_kF 4Tdk ÿt] Dt 4lSå_ĉ DOx_ \kd 8ÂYÆW Whé D_ gDSt Œ 6g ÿDk_ ÖYĶ hu lD
9Y_m C_ 52Så_D a^ Dì ŀlĶ gt STk ]W ]¤ Dx]a \kd 8ÂYÆW D_Wt Dì ŀlĶ gt \kfk Dt
_kFkÂ]D 4Tª Dì 5dÔ^DSk hxSm hu Œ 6gÿDk_DldSkDk \kfk Dt _kFkÂ]D 4Tª gt GlWķ
g2[2V hu Œ
munotes.in

Page 112

112कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
‘g2dtFŌDkg2SnaW:
57. >. å_IPzªg Wt g2dtFŌ Dt g2SnaW Dì [kS DakDk_ C_ Dld Dt g]YªR Dt ÿg2F ]¤ Dhm hu Œ
DakDk_ C_ Dld DakDplS Dì _IWk D_St g]^ STk DldSk Dk lW]kªR D_St g]^ 4YWt
Ó^lĉFS g2dtFŌ ]¤ g2SnaW ÖTklYS D_Sk hu Œ >D ÿDk_ gt dh 4YWm lWKm g2dtFŌ Dx DakDplS
C_ _IWk Dt ÿlS g]YªR D_ UtSk hu Œ
å_IPzªg g2dtFŌ ^k ]WxdtFŌ Dt g2SnaW Dt Ux łYŌ Dk ÖdmDk_ D_St h§ Œ Yhak ]WxdtFŌ Dt g]khk_
Ĭk_k Khk2 4WtD ]Wxld²kW g]khk_ ^k g]kdte hxSk hu Œ Uog_k-]WxdtFx Dt [lhÕDk_ Ĭk_kKhk1
DnJ gml]S ]WxdtFŌ Dx ÖdmDk_ lD^k KkSk hu STk 4lVDk2e ]WxdtFŌ Dk [lhÕDk_ lD^k KkSk 
hu Œå_IPzªg ]WxdtFŌ Dt g2SnaW Dx >D KlNa ÿlø^k ]kWSthò> DhSt h§ lD 6gDì goà] C_
KlNa lø^k Dt g\m Y±Ō Dx Yo_m S_h g]L YkWk g2\d Whé hu Œ 8WDt 4Wngk_ 6gDk Dk_R ^h
hu lD ]Wxld²kW >d2 ]WxldĴtfR Dt ldDkg Dt [kdKoU \m]W Dì ldldV lø^kB2 Dx dpl°^Ō>d2
]WxdtFŌ Dt 8U^g2Gfª C_ g]lÆdlS Dì YoRª du²klWD >d2 dÖSn Yo_D Ó^k´^k g2\d Whé hu ³^ŌlD
6gDì gm]k gml]S >d2 ÖYĶ hu Œ
å_IPzªg Dì ŀlĶ gt ]W Dì lÖTlS^k1 4lVD ]oÐ^dkW hxSm hulKW]¤ ]kWdm^ lø^kB2 Dì gdkªlVD
C_ gdōÂDpĶ g2FlS ÖTklYS hxSm hu Œå_IkKª Dt 4Wngk_ DkÓ^ _IWk >D ]kWWm^ ÿlø^k hu
6gla> Kx ]oÐ^ ]kWd Dì 4Æ^ lø^kB2 Dk hu. dhm DkÓ^ Dkhu Œ]kWd ]W Dt 5dtFŌ ^k g2dtFŌ
Dt Ux łY ÖYĶ lD> F> h§ ŒYhat łY Dk ÿlSlWlVÂd5Dk2±k D_Sm hu Sx Uog_t łY Dk
ÿlSlWlVÂd ldSpÕRk ^kGpRk D_Sm hu.^h UxWŌ Y_ÖY_ ld_xVm hu Œ5Dk2±k ÿdpl° ]naDhu Y_
GpRk lWdpl° ]naD hu ³^ŌlD ]kWd ]W 6gDt Ĭk_k lDgm dÖSn gt Uo_ \kFSk hu. Œ ]WnÕ^ Dì 5Dk2±k
8gDt ItSW ]¤ 8ÂYÆW hxSm hu 6W 5Dk2±kB2 Dì 4WtD DxlN^k1 hu lKÆh¤ 4lVD ]hÂdYoRª ^k D]
]hÂdYoRª D_Dt 52Dk KkSk hu Œ lDgm 5Dk2±k ldetf Dì SplĮ gt lKSWm 4lVD 4Æ^ 5Dk2±k>1
8ÂYÆWhxFmdh 8SWm hm 4lVD ]hÂdYoRª hxFm C_ lKggt lKSWm D] 5Dk2±k>18ÂYÆWhxFm
8gDk ]hÂd 8SWk hm D] 52Dk Kk>Fk Œ ÿÂ^tD ]WnÕ^ 4YWm º^kUk gt º^kUk 5Dk2±kB2 Dì
SplĮ IkhSk hu C_ GpRkB2 gt Uo_ \kFWk IkhSk hu Œ DkÓ^ ]kWd ]W Dì 5Dk2±kB2 d GpRkB2 gt
g2SnaW ÖTklYS D_Wt Dk Dk^ª D_Sk hu Œ lKg DkÓ^ ]¤ ]kWd ]W 5dtFx Dx g2SnlaS D_Wt Dì
lKSWm 4lVD elĉ _ESk hudhDkÓ^8SWk hm 8¸I DxlN Dk ]kWk KkSk hu Œ DkÓ^>D?gk
gkVW hu lKgDt ldIk_Ō d \kdWkB2 Dt ÿ\kd gt ]kWd Dt 5dtFx Dk 4lVDkå_D g2SnaW ^k
Ó^dÖTkYW hx gDt Œ DkÓ^ ]kWd ]W ]¤ ?gt \kd Dx KkFpS D_Sk hu lKggt 8gDì 5Dk2±ʜȯ>1
U[SmWhé d_W 8gDk g2SnaW d g]khk_ hx KkSk hu lKggt gnE Dì 4Wn\olS hxSm hu Œ lKgDkÓ^
]¤ 5dtF 8ă Dx g2SnlaS D_Wt Dì ±]Sk lKSWm 4lVD hxFmdh 8SWk hm ®tķ d ]oÐ^dkW DkÓ^
hxFk Œ
munotes.in

Page 113

113१२ - आई. ए. ररचड ्सिस
’g2ÿtfRDklgĦk2S :
DakDk_ ^k Dld Ĭk_k YkOD Dt ]W ]¤ ÖdkWn\olS \kd Dì Uek 8ÂYÆW D_ UtWk hm g2ÿtfR hu Œ 4F_
DakDk_ lDgm \kd Dì 4Wn\olS D_Sk hu Sx 5dtĶW Dt gkT 8gDk >D ldleĶ g2[2V [W KkSk
hu Œ ^lU DakDk_ 4YWm _IWk Ĭk_k dugt hm 5dtĶW C_ dugt hm g2[2V Dì ^xKWk Ĭk_k dugt hm \kd
Dì 4Wn\olS YkODŌ Dx \m D_k Ut Sx dh g2ÿtfRgZa]kWkKk>Fk Œ g2ÿtfR Dt la> \kdWkÂ]D
g2[2VŌ Dì ÖTkYWk8lISl[Ì[ŌDk ÿ^xF >d2 8gDì ldleĶ Ó^dÖTk ^xKWk C_ \kfk Dk ldleĶ
ÿ^xF 4Â^2S ]hÂdYoRª hu Œ
57. >. å_IPzªg Dt 5axIWk lgĦk2S Dk ]hÂdYoRª 5Vk_ g2ÿtfR hu Œ ]WnÕ^ >D gk]klKD ÿkRm
hu Œ dh 4YWt [kÐ^Dka gt atD_ ]pÂ^n Y^«S SD 4YWt ldIk_Ō Dk 5UkW ÿUkW D_Sk hu Œ _kF-Ĭtf
ÿt] -ghkWn\olSg2[2VŌ Dk SkWk-[kWk Yk_2Yå_D g2ÿtfR Dt hm Yå_Rk] hu Œ Y_2Sn g2ÿtfR Dì ±]Sk
g[ ]¤ >D g]kW Whé hxSm hu Œ gk]kÆ^ KW]kWg C_ Dld ^k DakDk_ Dì 4Wn\olS^Ō Dk g2ÿtfR
DUklY>Dg]kWWhéhxgDSk Œ 8WDk ^h 42S_ 4Wn\olS^Ō Dì 4l\Ó^lĉ Dk hm hxSk hu Œ Dld
^k DakDk_ Dì 4l\Ó^lĉ 4Yt±kDpS 4Â^2S ÿ\kdm hxSm hu Œ ^h ÿ\kdm 4l\Ó^2KWk hm g2ÿtfR
huŒ g2ÿtfR ]¤ g]Tª Ó^lĉ Dld ^k DakDk_ hu Œ 6gDt la> 4Wn\olS Dì SmĄSk gt 4lVD Kł_m hu
8gDk g2FOW(_IWk ^k [WkdN)C_ g2FOW gt \m 4lVD Kł_m hu 4l\Ó^2KWk Dt ]kÅ^] Dk
4gkVk_Rÿ^xF -DyeaKx 4Wn\olS DxÖTklYS D_ gD¤ Œ
å_IPzªg Dt 4Wngk_Ÿg2ÿtfR Dk 4Tª W Sx 4Wn\olS Dk ^TkdS (hó[hó) 42S_R hu C_ W Ux Ó^lĉ^Ō
Dt [mI 4Wn\olS Dk SkUkÂÌ^[lÐD DnJ 4dÖTkB2 ]¤ ldl\ÆW ]WŌDì 4Wn\olS^Ō Dì 4Â^2S
g]kWSk hm g2ÿtfR hu Œ g2ÿtfR D[ hxSk huK[ dkSkd_R Y_ lDgm ]W Dì ?gm lø^k hxSm hu lD
Uog_k ]W 8ggt ÿ\kldS hxSk hu C_ Uog_t ]W Dì 4Wn\olS Yhat ]W Dì 4Wn\olS Dt g]kW hxSm
hu Œ gkT hm 8g 4Wn\olS gt 42eS3 ÿtå_S \m Œ UxWŌ 4Wn\olS^k1 Tx„m ^k 4lVD g]kW hx gDSm
hu C_ Uog_m 4Wn\olS Yham 4Wn\olS Y_ 5l®S hx gDSm hu Œ 
g2ÿtfR Dì ÿlø^k Dt g2[2V ]¤ å_IPzªg Dt 8Y^nĉ ]2SÓ^ Dk ÖYĶmD_R hu-
g2ÿtfR Dt la> 5dÔ^D hu lD >D ]W Dì 4Wn\olS gt Uog_k ]W ÿ\kldS hx4TkªS 8g]¤
\m dugt hm 4Wn\olS 8ÂYÆW hxWt Dì \ol]Dk [W Kk> Œ
 UxWŌ 4Wn\olS^Ō ]¤ g]kWSk hx4TkªS lKg 4Wn\olS Dt ÿ\kd ÖdłY Uog_m 4Wn\olS
8ÂYÆWhxdt UxWŌ g]kW hx Œ
‘ Uog_m (8ÂYkī) 4Wn\olSYham (8ÂYkUD) 4Wn\olS gt ÿtå_S hx4TkªS Uog_m 4Wn\olS
ÖdS2ý łY gt 8ÂYÆW W hxD_ Yham 4Wn\olS gt 8ÂYÆW hx Œ
’ g2ÿtfR Dt la> UxWŌ 4Wn\olS^Ō ]¤ g]kWSk Dk hxWk hm Y^kªĮ hu Œ g]kWSk[hòSD]\mhx
gDSm hu C_ [hòS 4lVD \m Œ g]kWSklKSWm4lVDhxFm g2ÿtfR 8SWk hm gnF] C_
gZahxFk Œmunotes.in

Page 114

114कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
g2ÿtfR lWÌW FnRŌ Ĭk_k ÿ\kdm hxSk hu:-
 Ó^kYD 4Wn\d - Dld ^k DakDk_ Dì 4Wn\olS Ó^kYDldÖSpS d ÿ\kdekam hxWm Iklh>Œ
 lÖTlSDxÖYĶ[xV - 4Wn\olS Dt ±RŌ ]¤ 5dtUWŌ Dk Ó^dlÖTS Q2F gt g2SnaW hxWk
Iklh>Œ
‘ KkFłDSk-dÖSn ^k lÖTlS Dt YoRª [xV Dt la> DakDk_ ^k Dld KkFłDlW_m±Relĉ
hxWmIklh> Œ
’gk]2KÖ^ - DakDk_ Dt 4Wn\dŌ d g]kK Dt 4Wn\dŌ ]¤ gk]2KÖ^ hxWk Iklh> Œ
“ DÐYWkDkÿ^xF - g2ÿtfR Dt la> 5dÔ^D ÿlSlø^kB2 Dì 5dÔ^DSk hxSm hu Œ
D) dt >D gm hŌ
E) dt ldldV hŌ
F) 8°tKWkB2 gt ÿtå_S hxWt dkam hx Œ
”Dak Dt GND SÂd:- g]kWÿlSlø^k^¤ÿDN D_Wt Dt la> 8°tKWk Dk Dk] D_Wt dkat
DldSk Dt GND SÂd ]¤ a^J2U C_ Öd_ Dk g]k^xKW ]hÂdYoRª hu Œ
6gDt 4lSå_ĉ å_IPzªg Wt DakDk_ Dt gkVk_R hxWt Y_ ldetf [a lU^k hu4Æ^Tk8gDì
]hWm^ >d2 ]oÐ^ dkam dÖSn Dk g2ÿtlfS hxWk DlOW hx KkSk hu Œ 4dg_^kgkVk_RÖS_
gt 9Y_ ^k D] hxWt gt YkOD 8gt úhR Whé D_ Yk>Fk Œ lDgm_IWk4TdkDldDìY_m±k
D_Wt Dt la> g]m±D Dx ldf^ Dk Ó^kYD [xV4Wn\dgKFSkhxWmIklh> Œ dh g2ÿtfR
Dì gZaSk Dì Y_m±k S\m D_ gDSk huK[ dh _IWk Dx OmD gt g]L gDt Œ å_IPzªg
Dt 4Wngk_ DkÓ^ Dì gŏU^kªWn\olS Dì gZaSk g2ÿtfR Y_ hm 5l®S hm hu Œ DakDk_Dì
gZaSk Dì DgyNm \m ^hm hu lD dh Kx DhWk IkhSk hudh Uog_Ō SD g2ÿtlfS hx gDSk
hu ^k Whé Œ g2ÿtfRm^Sk gt YpTD _hD_ Dak Dk 8ĥtÔ^ gkTªD Whé hx gDSk Œ
å_IPzªg Dt 4Wngk_ g2ÿtfR 4ItSW ÿlø^k hu Œ DakDk_ ^k Dld g2ÿtfR Dt ÿlS gItS - gKFWhé
_hSk8gt _hWk \m Whé Iklh>4Æ^Tk 8gDì DplS lWÌW DxlN Dì hx Kk>Fm Œ DakDk_Dì
4Wn\olS C_ DakDplS ]¤ lKSWk g2dkU (]ta) hxFk 8gm Dt 4WnYkS ]¤ 8gDì g2ÿtfR ±]Sk\m
hxFm Œ YkODŌ ]¤ úklhDk elĉ Dk hxWk \m >D 4Ytl±S 42F hu Œ
DldSk Dt g2ÿtfR Dk ]kÅ^] hu \kfk Œå_IPzªg ]§ \kfk Dt Ux \tU [Sk> h§ - SÃ^kÂ]DC_ 
_kFkÂ]DŒ Dld du²klWD Dt g]kW SÃ^Ō Dk exV Whé D_Sk4lYSn dh Sx _kFkÂ]D 4dÖTkB2
Dì gKªWk D_Sk hu Œ \kfk DnJ ?gt ÿSmDŌ Dk g]oh hu Kx ®xSk C_ YkOD Dt ]W Dt 4WnłY
]W:lÖTlS Dx 8ÂYÆW D_ Ut Œ å_IPzªg Dt 4Wngk_ eÊU 4YWt 5Y ]¤ YoRªS^k ÖdS2ý Whé hxSt Œ
WkUeÊU-YhIkW\kd-ldIk_ÿg2F 5lU \m 6WDt gkT Kn„t hxSt h§ Œmunotes.in

Page 115

115१२ - आई. ए. ररचड ्सिस
6gÿDk_h]lWÕDfªDtłY]¤DhgDSth§lDg2ÿtfRDìÿlø^kKlNahxSthò>\m]hÂdYoRª
hu³^ŌlDg2ÿtfRĬk_kDldSkDk5W2UYkODd®xSkDxl]aSkhuŒDld^kDakDk_DtldleĶ
4Wn\dg2ÿtfRĬk_kg]kKDxÿkĮhxSkh§lKggt²kWdhg2ÖDplSDkldDkghxSkhug2DìRªSk
dhÖdkTªUo_hNSkhuSTk]kWWm^g2dtUWk>1Yå_ÕDpShxD_Ó^kYDC_8Uk°[WSmhuŒ4S3
Dak^¤g2ÿtfRDkÿ\kdekam]kÅ^]huŒ
‘gk_k2e:-
57.>.å_IPzªgWt4YWmdu²klWDC_]Wxdu²klWDŀlĶDxgklhÂ^g]m±k4TkªS5axIWk]¤
g]klhSD_Dt8gtW^kłYlU^khuŒdu²klWD8ÆWlS>d2\ylSDg]plĦDtDk_RDldSkDk
4d]oÐ^Whò5huSTk8gDk4lÖSÂdSDg2DN]¤Y„F^khuŒDldSkDì6g42VDk_YoRª
lÖTlSDklWdk_RD_WtDkÿ^ÂWD_WtdkaŌ]¤å_IPzªgDkÖTkWg[gt9Y_huŒ6ÆhŌWt]kWd
gË^SkC_8gDt]kWlgDg2SnaWDtla>DldSkDx4lWdk^ªÖdmDk_lD^khuŒ
å_IPzªgWt4YWmg]m±kDk5Vk_lWÌWlalESUxSÃ^ŌDx[Wk^khu-
DDkÓ^Dk]oÐ^:lKgÿDk_lIlDÂgDŌDkDk^ªe_m_DxÖdÖTD_Wkhu8gmÿDk_
g]m±DDkDk^ªaxFŌDt]WDxÖdÖT[WkWkhuŒg]m±D^hS\mS^D_gDSkhu
K[8gtgklhlÂ^D]oÐ^Dk²kWhxŒ
Eg2ÿtfRm^Sk:-6gt42útKm]¤DÌ^nlWDtl[laNmDhSth§ŒDldDkDSªÓ^4YWk\kd®xSk
^kYkODSDYhò1IkWkhmg2ÿtfRm^SkhuŒ^hmå_IPzªgDìÓ^dhkå_Dg]m±khuŒ
57.>.å_IPzªgWtDakDk_C_DldUxWŌDxg2ÿtfD]kWkhuŒ8gDt4Wngk_lDgm\mDakDk_
^kDldDkg2ÿtfRY±8gDkg[gt4lVD]hÂdYoRª42FhuŒDakDplSC_DldSkDìÿlSlø^k>1
>D_ghxWmIklh> ŒDldC_DakDk_DìDgyNmDxå_IPzªgWtg2ÿtfRDìgZaSk]kWkhuŒ
å_IPzªgWtg2ÿtfRDk]kÅ^]\kfkDx]kWkhuŒå_IPzªgWt\kfkDtUx\tUSÃ^kÂ]DC__kFkÂ]D
lD>h§Œ8ÆhŌWtDhkhulDDlddu²klWDDtg]kWSÃ^ŌDkexVWD_Dt_kFkÂ]D4dÖTkB2Dk
gpKWD_SkhuŒå_IPzªgWt\kfkDkKx_kFkÂ]D\tU[Sk^khudhm\kfkDk_kFkÂ]D4TªhuŒ
_kFkÂ]D4TªDtdaDldSkDì\kfkDkhxgDSkhuŒ6gDkDk_RDldSkDtĬk_k]WnÕ^Dt]W
]¤_kF4TkªSÿt]^kDx]aSkDk4Wn\dD_kWkhxSkhuŒ_kFDì8ÂYl°DldSk\kfkDtĬk_khm
D_SmhuŒå_IPzªgDldSk]¤a^Dx\m_kFkÂ]DSkDkDk_R]kWSth§Œ
57.>.å_IPzªgDt4Wngk_DldC_DakDk_Ĭk_kgklhÂ^gpKWDtg]^4YWtg2dtFŌY_g2SnaW
D_Wkhmg2dtFŌDkg2SnaWhuŒ6gDxlWd¨^lĉDSk\mDhkKkgDSkhuŒå_IPzªgWtg2dtFŌDt
g2SnaWDì[kSDakDk_C_DldDtg]YªRDtÿg2F]¤DhmhuŒå_IPzªgDt4Wngk_DldSk>1^k
Dak>1]WnÕ^Dìg]YªRkÂ]Dlø^kDk 8SDnĶłYhuŒDakDk_C_DldlKgg]^_IWkD_Wtmunotes.in

Page 116

116कयाÓ्यशयाľ एि ं सयावहत्ययालोचन
]¤ Ó^ÖS hxSt h§8g g]^ dh g]YªR Dt la> gKF Wk hxWt Dt Dk_R 5^kgYoRª g]YªR Whé
D_Skg]YªR 8ggt 4YWt 5Y hx KkSk hu Œ hkak1lD å_IPzªg Dt g]YªR dkat ÿg2F Y_ 4WtD
ldĬkWŌ Wt 4YWm 5Yl° KSk7 hu Œ 6gDt [kdKoU å_IPzªg 42útKm le±DŌ ]¤ 4YWk >D ]hÂdYoRª
ÖTkW _ESt h§ Œ
øxIt Dt [kU ^o_xYm^ g]m±DŌ ]¤ gdkªlVD IlIªS Wk] 57. >. å_IPzªg Wt Yham [k_ Ó^kYD C_
Ó^dlÖTS Q2F gt DkÓ^ - g]m±k Dt g\m 42FŌ Y_ ldIk_ lD^k hu Œ 8ÆhŌWt 5axIWk Dx 4lVD gt
4lVD du²klWD [WkWt Dì Dxlee Dì hu Œ 8ÆhŌWt g]m±k Dt Ux 5Vk_ ÖS2\ DxÖdmDk_lD^k Œ
) DkÓ^ ]oÐ^ 
) 4Wn\olS Dk g2ÿtfR 
^h UxWŌ hm 5Vk_ ÖS2\ 4Â^2S ]hÂdYoRª hu Œ å_IPzªg Dì ]kÆ^SkB2 ]¤ 42Sldª_xV hx gDSt h§ Œ
8WDt lI2SW Dì gm]k>1 \m hx gDSm hu lD2Sn 8WDt ]hÂd Dx 4ÖdmDk_ Whé lD^k Kk gDSk Œ
8ÆhŌWt 5Ik^ª _k]I2þ en³a Kugt ldIk_D Dx [hòS Fh_t ÿ\kldS lD^k hu C_ 8WDì 5axIWk
Dx W^k ]x„ UtWt ]t ]hÂdYoRª \ol]Dk lW\k7 hu Œ
’UmGō°_m^ÿij 
ÿ57. >. å_IPzªg Dì ]kÆ^Sk Dt 4Wngk_ \kfk Dt _kFkÂ]D 4Tª Y_ ÿDke Pkla> Œ
ÿ57. >. å_IPzªg Wt \kfk Dt _kFkÂ]D 4Tª Dk g]TªW lDg Yå_ÿtà^]¤ lD^k hu"ÖYÖN
DìlK> Œ
ÿ‘g2dtFŌDt g2SnaW Dt ldf^ ]¤ 57. >. å_IPzªg Dt ldIk_Ō Dk Yå_I^ UmlK> Œ
ÿ’g2dtFŌDk g2SnaW ³^k hu"57. >. å_IPzªg Dì ]kÆ^Sk Dt 4Wngk_ g2dtFŌDt g2SnaW Y_
ÿDkePkla> Œ
ÿ“57. >. å_IPzªg Dì Ó^dhkå_D 5axIWk Dì łY_tEk ÿÖSnS DìlK> Œ
ÿ”57. >. å_IPzªg Dì Ó^dhkå_D 5axIWk lDW ]oÐ^Ō Y_ 5Vkå_S hu"g2±tY ]¤ Yå_I^
UmlK> Œ
ÿ•57. >. å_IPzªg Dt g2ÿtfR Dt lgĦk2S Y_ ÿDke Pkla> Œ
ÿ–g2ÿtfRm^Sk Dt lgĦk2S Dt g2[2V ]¤ 57. >. å_IPzªg Dt lgĦk2SŌ Dk 8ÐatE / ldĴtfR
DìlK>Œ

munotes.in

Page 117

117१२ - आई. ए. ररचड ्सिस
“aGn°_m^ÿij
ÿ57 > å_IPzªg Dk Yo_k Wk] ³^k hu "
8°_- 56d_ 5]ªÖůk2F å_IPzªg
ÿ57 > å_IPzªg Dì ÿlgĦ YnÖSD Dk Wk] lalE> Œ
8°_- lÿ2lgYÐg @† laN_t_m lølNlgº]
ÿ‘57 > å_IPzªg Dt UxWŌ lgĦk2SŌ Dk Wk] ³^k hu"
8°_- ) ]oÐ^ Dk lgĦk2Sg2ÿtfR Dk lgĦk2S
ÿ’57 > å_IPzªg Wt DkÓ^ Dk g2[2V lDgDt gkT ÖdmDk_ lD^k"
8°_- DkÓ^ Dk g2[2V KmdW ]oÐ^Ō Dt gkT hu Œ
ÿ“57 > å_IPzªg Dt 4Wngk_ 8ÂDpĶ DldSk Dugm hxSm hu"
8°_- Kx DldSk ®xSk ^k YkOD Dt ]W Dx lKSWk 4lVD ÿ\kldS D_ gDSm hudh
8SWm hm 8ÂDpĶ Dhak>Fm Œ
ÿ”57 > å_IPzªg lDg ±tý gt gklhÂ^ Dt ±tý ]¤ 5> Tt"
8°_- G]Wxld²kW
ÿ•57 > å_IPzªg ātPat Dt lDg lgĦk2S Dt ld_xVm Tt"
8°_- Dak Dak Dt la>
ÿ–57 > å_IPzªg Wt Dak Dak Dt la> Dt [Kk^ lDgt ]hÂdYoRª ]kWk"
8°_- Dak KmdW Dt la>
ÿ—57 > å_IPzªg Dt lgĦk2SŌ gt DyW gt \k_Sm^ g]m±D 4lVD ÿ\kldS hò>"
8°_- 5Ik^ª _k]I2þ en³a
ÿŽ57 > å_IPzªg Dt 4Wngk_ ÿ^xF Dì ŀlĶ gt \kfk Dt Ux \tU DyW-DyW gt h§ "
8°_-SÃ^kÂ]DC_ _kFkÂ]D
”g2U\ªYnÖSDt
) \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ STk lh2Um 5axIWk-Pv _k]I2þ lSdk_m
) YkIJkÂ^ DkÓ^lI2SW - ÿx DŁRke2D_ 8YkÅ^k^
‘DkÓ^ekľ >d2 gklhÂ^kaxIW - h_meÿDkeW5F_k
’) \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^ekľ STk 5axIWk - ÿx ^xF¤þ ÿSkYlg2h
“YkIJkÂ^DkÓ^ekľ -PvlýaxDìWkT®mdkÖSd Pv F2Fk ghk^
”) \k_Sm^ >d2 YkIJkÂ^ DkÓ^lgĦk2S - FRYlSI2þ Fnhk
•YkIJkÂ^DkÓ^ekľ6lShkg lgĦk2S C_ dkU - Pv\kFm_Tl]® 
–YkIJkÂ^DkÓ^ekľ - Pv Utd¤þ WkT e]kª
ٟٟٟٟٟٟmunotes.in

Page 118

munotes.in